Al sinds ik kennismaakte met het nachtleven en de daarmee gepaarde alcohol merkte ik een zekere vulgarisering van de taal in mijn omgeving. En nee, dat ligt niet aan het feit dat ik me voornamelijk in de Aalsterse kroegen bevond. Door het merendeel van de zestienjarigen werd “die hebben gekust” eerder beschreven als “die hebben staan muilen”, en “ik heb een pintje gedronken” veranderde haast onvermijdelijk in “ik heb gans het weekend gezopen”. Ik moet toegeven dat ik nog voor ik het doorhad ook deelnam aan die trend. Het was sterker dan ikzelf (en dan heb ik het over het taalgebruik), maar ik kan je verzekeren dat mijn moeder er niet mee was opgezet. Ze vindt die woorden nogal plat en “ook gewoon echt niet mooi”. Dat, samen met mijn diepgewortelde fascinatie voor mooie woorden, bracht me op een zoektocht naar ludieke manieren om dezelfde bourgondische gedragingen te omschrijven. Een “prédrink” werd “een potje inpilsen” en “mijn zuipmakkers” werden “mijn drinkebroers”.  

Sinds kort heb ik een nieuw pareltje binnen deze categorie ontdekt. Het was liefde op het eerste gezicht. Tegenwoordig verberg ik mijn semi-problematisch overmatig drankgebruik achter het lieflijke werkwoord ‘pimpelen’. Deze schattige formulering klinkt als een oud kinderlijk volksspel, een soortgenoot van bikkelen, ringwerpen en sjoelen, maar dat is het allesbehalve. Daarbij weet ook het substantief ‘pimpelaar’ mijn ex-favoriet ‘drinkebroer’ in te halen op mijn lijst der favoriete ‘mooie benamingen voor mensen die graag weleens een glaasje drinken’. Het zou zo een titel kunnen zijn van een nieuwe Suske & Wiske: ‘De pimpelende patissier’.  

De kans bestaat dat er ondertussen een belletje is gaan rinkelen bij de fervente Cluedo-spelers. Bij hen groeit vanaf nu ook het vermoeden dat de moord gepleegd werd door Professor Pimpel met behulp van een heupfles of een fles whisky. Wie had er ooit gedacht dat mijn onnozel woordenlijstje criminele daden kon oplossen? Toch moet ik degenen die nu vergezochte fantasieën beginnen te krijgen over de pimpelmees teleurstellen. Dit beestje vliegt doorgaans niet zoals een dronkenlap terug naar huis fietst na een zware avond, maar zou etymologisch wel zijn oorsprong vinden bij het Zuid-Nederlandse ‘pumpel’, wat vlinder betekent.  

Hoe dan ook, bij deze ben ik wel in mijn missie geslaagd om mijn mama niet langer te storen met mijn boertig taalgebruik. Voortaan beantwoord ik haar “Wat zijn je weekendplannen?” dus met “pimpelen”. Benieuwd wat ze daarvan vindt.

Het wetenschapspaard werkt hard. Hoewel bereid om oud bewandelde daken te verlaten als het niet relevant meer blijkt, blijft het steeds doordacht in zijn tred. Contrasteer dat met beleid: steeds opgejaagd, onder invloed van opinie, markten, peilingen en controverse. Voortschrijdend inzicht zou dan ook nooit een excuus zijn voor flipperkastpolitiek zonder de leidcultuur van het ‘doen’. De problemen die zich nú stellen, moeten ook nú aangepakt worden. Dat kan een overheid zijn die de koopkracht van gezinnen én de economie wil ondersteunen door bedrijfswagens fiscaal aantrekkelijk te maken, ook al gaat dat in tegen elke ecologische logica. Maar evengoed een universiteit die in het midden van een pandemie een grote feesttent laat zetten als nú-oplossing voor de sluiting van Fort VI, ook iets wat iedereen al jaren had moeten zien aankomen. Door steeds in termen van voortschrijdend inzicht te spreken ontken je impliciet dat het verleden, net als de toekomst trouwens, vol vergissingen zit die hadden voorkomen kunnen worden.

Die standvastigheid in de vergissingen van gisteren zorgt ervoor dat de veranderingen die vandaag alsnog doorbreken voor velen niet voor morgen zijn. In plaats van te roepen dat het (opnieuw nú) anders moet, is het wijzer om te wijzen op het feit dat het al altijd anders had moeten zijn. Het onprettige gevoel dat niets ooit goed genoeg is, heeft in zo’n om-kadering minder te zien met de – regelmatig in hypocrisie gedrenkte en dus makkelijk te negeren – voorvechters van verandering maar met de onvooruitzienendheid van onze – minstens even dubbelsprekende – voorgangers. Met kerstmis in aantocht is het niet slecht om de wonderen die zo’n schuldverschuiving teweegbrengt te gedenken. Het ontslaat ons niet van verantwoordelijkheid, integendeel, maar het bevrijdt ons misschien net lang genoeg van het krampachtig up-to-date blijven van nieuwste inzicht om de tijd te nemen om te anticiperen op het rijk dat komend is.  

Als er nog een rijk overblijft, ten minste. Al het gepraat over voortschrijdend inzicht ten spijt wijst professor Sara Vicca ons er deze editie op dat klimaatsverandering, al decennia gekend, nog steeds aan een rampkoers vaart. Het doet de vraag rijzen of de vorige generatie écht geloofde dat technologie dat probleem wel zou oplossen, of ze er liever niet aan wilde denken. Ik heb veel zulke vragen: had niemand de rekensom gemaakt dat vaccins niet genoeg beschermen als je de contacten vertwintigvoudigt? Had onze studentenraad voordat een werkstudent aan de alarmbel trok niet kunnen zien dat lesopnames een heet dossier zouden worden nadat het na anderhalf jaar – eindelijk, zoals in de ons omringende landen – voor velen vanzelfsprekend was geworden? Was zwarte piet twintig jaar geleden dan wél een aanvaardbare traditie? Ze leiden tot weer andere: gaan we op dezelfde manier om met een blind geloof in hernieuwbare energiebronnen? Met het geloof in de private markt als het aankomt op privacy? Dat ‘aan de juiste kant van de geschiedenis staan’ normaliseren wel geen autoritaire gevolgen zal hebben?  

Ik hoop dat we niet blijven spreken over een mythisch inzicht dat pas op ons neerdaalt wanneer de tekenen niet langer genegeerd kunnen worden. Het gebrek om buiten de kaders van je eigen tijd te denken hoeft geen veroordeling (dat van die steen en die zonden), maar aan je kop in het zand steken is evengoed niets voortschrijdends. 

De eerste keer is voor migrainepatiënten iets anders dan voor niet-migrainepatiënten. Mijn eerste keer was toen ik veertien was. Ik was – uiteraard verplicht – een boek van Dirk Bracke aan het lezen tot duistere vlekken mijn gezichtsveld begonnen te teisteren. Van de bonzende hoofdpijn en de niet te harden misselijkheid zou ik snel weet krijgen. Het causale verband dat ik toen ontwaarde tussen de lectuur en mijn erbarmelijke toestand die ik pas later zou identificeren als migraine, bleek op niets gestoeld te zijn. De migraineaanvallen zouden de komende jaren almaar sneller op elkaar volgen tot ik op een gegeven moment me zorgen maakte wanneer ik een week geen aanval had. Zonder het lot te willen tarten: de frequentie is mettertijd afgenomen alsook zijn de aanvallen milder geworden. Al weiger ik me rijk te rekenen, daarvoor is migraine een te onvoorspelbaar beest. “Oké, heel tragisch allemaal. Maar niet de moeite om een heel artikel over migraine te schrijven, nota bene een beetje hoofdpijn.” Sta me toe dat ik het tegendeel tracht te bewijzen.

symptomen

Om te beginnen is het handig om te weten waarover ik spreek. Wat is migraine eigenlijk? Laat ik als startpunt Wikipedia nemen dat vertelt dat migraine een neurovasculaire aandoening is waarbij aanvallen ontstaan door neurale prikkelingen, die na een plotse tijdelijke vernauwing, een verwijding van de bloedvaten tot gevolg hebben. Dit leidt tot een uitgebreid scala aan migrainesymptomen. Om deze uitleg concreter te maken, ging ik praten met collega-studenten wier leven in grote of nog grotere mate beheerst wordt door migraine. Een van die studenten is Sofie, die in het echte leven niet Sofie heet. “Mijn zorg is dat mijn kansen verminderen bij een sollicitatie. Daarom word ik liever niet met mijn echte naam vermeld. Een migraineaanval kenmerkt zich bij mij door nekpijn, hoofdpijn, misselijkheid, geen licht kunnen verdragen, duizeligheid en lichtflitsen.”

Voor deze lichtflitsen bestaat een veel te mooi woord: een aura. Sommigen denken dan aan de hemel of zien er een prachtige voornaam in. Ik heb die luxe niet. Ik kan het alleen maar associëren met het losbarsten van de hel. Een klank- en lichtfestijn waarbij de oogflitsen het eerste deel vormen en de bonkende hoofdpijn voor de klank zorgen. Zonder milieuvergunning weliswaar. Voor studente Afra is dat heel herkenbaar. “Ik voel mijn aanvallen opkomen door zwarte vlekken. Ik kan niets meer zien. Vergelijk het met plots rechtkomen van je stoel in combinatie met een lage bloeddruk, maar intenser. Dan neem ik zo snel mogelijk medicatie en leg ik me in de zetel.”

Zal elke migrainepatiënt al deze symptomen herkennen? Niet per se, al zijn ondraaglijke hoofdpijn, misselijkheid, geen licht kunnen verdragen en lichtflitsen de symptomen die ik het vaakst te horen krijg. Zelf wil ik daar nog een tijdelijk verlamd gevoel in het aangezicht aan toevoegen. Sofie haalt een ander aspect aan: “Op de middelbare school had ik leerkrachten die totaal niet begrepen dat ik op migrainedagen niet in staat was normaal te functioneren. Een ernstig deel van mijn migraine is dat het mijn concentratie en spraak aantast, waardoor ik zeer lastig uit mijn woorden kom. Dat komt er dan nog bij.”
 

triggers

Elk probleem heeft een oorzaak en dus een oplossing. Toch? Eerst een woordje over die oorzaken. Bij een migraineaanval is het niet altijd duidelijk wat juist de oorzaak is, laat staan dat er een universele migrainetrigger is. Was die er maar, zullen vele migrainepatiënten mij in koor nabauwen. Stress, hormonale schommelingen, bepaalde voedingsmiddelen en vermoeidheid zijn vaak voorkomende triggers, zo ook bij Afra. “Ik had vorig jaar een herexamen en dat bezorgde me stress op voorhand. Niet zozeer dat herexamen zelf, maar wel het warme weer dat een migrainetrigger is. Wat als ik migraine krijg? Je leeft eigenlijk constant met de angst migraine te krijgen, wat een bron is van stress, wat dan weer een migrainetrigger is. Bij het minste hoofdpijntje vrees ik dat er migraine op komst is en pak ik al een pijnstiller. Ik denk nu ook: ik praat nu met jou over migraine, over een paar dagen ga ik het zitten hebben.”

Bij voorbaat mijn excuses. Maar laat het een milde troost zijn: ik bid ook dat over migraine schrijven geen trigger is om migraine te krijgen. Ook bij Sofie is stress een van de belangrijkste triggers. “De examenperiode is verschrikkelijk. Hetzelfde geldt voor de dagen na een stressvolle bezigheid, zo heb ik het weekend na de examens steevast prijs. Een andere trigger bij mij zijn melkproducten. Ik vermijd ook cafeïne en alcohol omdat ik weet dat het triggers zijn. Maar dat is helaas niet voldoende. De ochtend van dit gesprek had ik een migraineaanval. Als de medicatie een uurtje later was beginnen werken, had ik niet kunnen komen.”

behandeling

Medicatie. Het woord is gevallen. Migraine uit zich op duizend-en-een manieren, maar wat alle migrainepatiënten gemeen hebben, is dat ze alles en nog meer hebben geprobeerd om verlost te raken van hun kwaal. “Medicijnen helpen niet altijd en niet elk medicijn werkt bij iedereen even goed”, vertelt Tineke. “Ik heb werkelijk alle soorten trucjes al geprobeerd. Van olietjes smeren op mijn hoofd om mijn spieren te verzachten tot het drinken van koffie met citroen. Koffie is een trigger van migraine, maar de combinatie met citroen zou heilzaam zijn. Om maar te zeggen dat ik alles al heb geprobeerd om van die migraine verlost te raken.”

Maar de medicatie blijkt niet altijd even onschuldig. “Van een medicijn dat ik neem, kan ik slechts een zeer beperkte hoeveelheid nemen”, vertelt Sofie. “Het legt eigenlijk mijn zenuwen lam, met concentratieverlies als gevolg en het niet in staat zijn om heel eenvoudige taken te kunnen maken. Ik kan dit gesprek voeren, maar daar stopt het ook. Bovendien is er ook het gevaar van afhankelijk te worden van medicatie. Preventief neem ik een soort van bètablokker waardoor ik bij het sporten snel tegen mijn limiet zit. Er is nu wel nieuwe medicatie. Alleen heb ik ‘maar’ een viertal migrainedagen per maand waardoor ik niet in aanmerking kom. Door de bijwerkingen is het een constant gepuzzel met welke medicatie wel en niet en in welke mate nemen.” 

Ik ging ook te rade bij prof. dr. Patrick Cras, diensthoofd neurologie aan het UZA. “Medicatie doet de klachten zelden helemaal verdwijnen. Als het aantal aanvallen met de helft vermindert en ze minder heftig zijn, is dat al een succes. Heel wat patiënten zijn al blij met een behoorlijke verbetering. Goed om weten is ook dat migraine soms spontaan overgaat. Zo raken nogal wat vrouwen van het probleem verlost na de menopauze. De migraine kan ook evolueren door veranderingen in je leven. Het gebeurt dat patiënten hun medicatie kunnen afbouwen of stoppen doordat er minder stress is in hun leven, bijvoorbeeld na verandering van job of relatie.”

“Paradoxaal genoeg kun je bijkomende hoofdpijn krijgen door de medicatie. Dat gebeurt vooral als patiënten verslaafd raken aan zware geneesmiddelen, wat bij hardnekkige migraine helaas weleens voorkomt”, waarschuwt Cras. “Ze hebben dan voortdurend gewone hoofdpijn, maar durven niet met hun medicatie stoppen uit angst voor erger. Meestal is er dan een ziekenhuisopname nodig, waarbij alle medicatie wordt stopgezet en de patiënt met tijdelijke ondersteuning van andere medicijnen moet ontwennen. Veel patiënten ondervinden aanzienlijke verbetering door hun levensstijl aan te passen. Want hoewel de oorzaak van migraine zich in het zenuwstelsel van de hersenen situeert, zijn er tal van factoren die een aanval kunnen uitlokken. Van stress tot te weinig eten en drinken. Het loont om te proberen die uitlokkende factoren te vermijden.”

stigma

In 2019 waren er in België 279 900 personen met migraine bekend bij de huisarts: 60 200 mannen en 219 700 vrouwen. Zowel Afra, Sofie als Tineke, de drie studenten die ik over hun migraine sprak, verliezen per jaar anderhalve à twee maanden aan migrainedagen. Maar het is niet alleen de migraine die voor hinder zorgt. “Als ik een erge migraineaanval heb, zeg ik mijn afspraken af”, vertelt Tineke. “Alleen zal ik nooit zeggen dat ik migraine heb. Dat wordt toch niet aanvaard. Dat is zogezegd makkelijk gezegd. ‘Het is maar hoofdpijn, kom gewoon.’ Ik heb geen zin in die reacties, dan ga ik er me nog meer druk in maken en dat werkt mijn migraine alleen maar in de hand.”

Afra bevestigt het stigma. “Mensen die het niet kennen, tonen eerst medelijden en zeggen dan: ‘werk wel door’. Ze willen respect tonen, maar het lukt niet, omdat ze niet weten wat het is. ‘Het is toch maar hoofdpijn.’ Dat was bij mijn ouders ook zo toen ik mijn eerste migraineaanval had, tot ze inzagen dat ik echt niets meer kon behalve op bed liggen en dat het dus meer dan hoofdpijn is. Die houding merk ik op in de hele maatschappij. Het helpt niet dat moeilijk wetenschappelijk onderbouwd kan worden wat migraine is. Mijn huisarts zegt: we weten het niet. Hij noemt het een soort van spasme van de aderen in het hoofd.”

“Het onbegrip bij vrienden dat je je telkens moet afmelden op het laatste moment is niet fijn”, vertelt Sofie. “Sommige mensen begrijpen het en sommigen helemaal niet. De impact op je leven wordt onderschat. Een migraineaanval betekent in het meest optimistische geval dat ik twee dagen niet kan functioneren. Ik heb geleerd er rekening mee te houden. Het valt moeilijk uit te leggen aan mensen, maar op een stabiel uur gaan slapen en opstaan is heel belangrijk. Ook dat ik geen alcohol drink, begrijpen mensen moeilijk. Migraine is niet zomaar een hoofdpijntje. Ik weet niet of het goed is, maar door telkens migraine te hebben ben ik pijn anders gaan interpreteren.”

Ik heb zelden zo instemmend zitten knikken bij het schrijven van een eigen stuk. Het aantal mensen dat het plezierig vindt om afspraken en activiteiten af te zeggen door migraine, beperkt zich tot een onzichtbaar minimum. Toch moeten migrainepatiënten afrekenen met slecht verholen sceptische reacties, in die mate zelfs dat ze, zoals Tineke getuigt in dit stuk, verzwijgen dat ze migraine hebben. Dat kan beter. Daarom richt ik me tot slot tot de geluksvogels der niet-migrainelijders. Geloof de persoon die afzegt voor je feestje door migraine. Stel je open. Vraag of je iets kunt doen. Spreek op een ander moment af. Maar zeg niet dat het een hoofdpijntje is. Dank je wel. 

Aan de hoofdredactie: heb begrip dat ik dit artikel laattijdig indiende. Migraine.

Om een goed beeld te krijgen van Ilses problemen met de huidige beschikbaarheid van lesopnames, vragen we eerst naar haar persoonlijke situatie. “Ik heb, voordat ik op de universiteit terechtkwam, al gestudeerd aan het conservatorium. Ik ben muzikant en ik geef les aan de academie, opgeteld is dat een fulltime job. In de eerste lockdown begon ik, zoals veel mensen toentertijd, na te denken over de toekomst en had ik het gevoel dat ik als muzikant en leerkracht weinig groeipotentieel had.” De keuze om opnieuw te gaan studeren was snel gemaakt, Ilse zich in het begin van het vorige academiejaar in voor de opleiding Politieke Wetenschappen. Toen werd aangekondigd dat online lesgeven weer plaats ging maken voor lessen in de aula’s, werd het inplannen van die lessen ineens een stuk lastiger: “Ik doe de opleiding naast mijn werk en heb thuis ook nog eens kinderen. Helaas moet ik dus vaak onverwacht ergens zijn. Of de kinderen nu ziek zijn, ik in quarantaine moet of mijn werk een onverwachte vergadering inplant, er is toch vaak een of andere reden waarom ik een fysieke les niet kan bijwonen.” 

anarchie en administratie 

Nu is een erg drukke planning als werkstudent wel te verwachten, maar wat Ilse betreft, schoot de universiteit wel degelijk tekort in haar informatievoorziening: "Omdat je als werkstudent sowieso faciliteiten moet aanvragen, dien je al je professoren voor aanvang van het academiejaar een mail sturen. Zo kwam ik erachter dat slechts twee vakken uit mijn lespakket opgenomen werden.” Toen Ilse verder informeerde bij haar collega-werkstudenten in de faculteit Sociale Wetenschappen merkte ze dat ze niet de enige was met dat probleem. “We begonnen met deze groep naar meer docenten te mailen om te vragen hoe hun vakken ingericht werden. Daaruit bleek dat heel wat studenten hun studieprogramma moesten aanpassen en daardoor minder vakken konden volgen.” Naarmate de signalen van andere werkstudenten zich opstapelden, merkte Ilse dat haar eigen situatie geen uitzondering was, maar een breder gedeeld probleem. 

De ogenschijnlijke willekeur waarmee professoren besloten om lesopnames vrij te geven riep zowel ergernis als vragen op. In haar petitie verwoordt Ilse het als volgt: “Als student die er voordeel bij heeft om online te kunnen volgen (en dan spreek ik niet alleen over mezelf) kan je dus enkel rekenen op geluk dat de lessen ook online gevolgd kunnen worden. Zou het niet beter zijn dat de universiteit daarin een lijn trekt en niet elke docent voor zich?” Nog voordat de petitie opgericht werd, zocht Ilse bij verschillende instanties binnen de universiteit naar antwoorden, maar een écht bevredigend antwoord kreeg ze niet. Zo haalden onder andere verschillende professoren en de ombudsman de resultaten van een enquête aan, waaruit bleek dat 'het grote merendeel van de studenten vragende partij is voor live lessen'. "Dan denk ik 'no shit, Sherlock', natuurlijk wil iedereen dat, maar het één moet het ander niet uitsluiten. Wat maar een kleine aanpassing voor de universiteit hoeft te zijn kan een groot verschil maken voor een grote groep individuen die niet in een hokje te plaatsen zijn." 

participatie en petitie 

"Naarmate de eerste lesweken vorderden, kreeg ik het gevoel dat steeds meer studenten verrast werden door de plotselinge afwezigheid van lesopnames. Vanaf dat moment kwamen de handtekeningen ineens snel binnen.” Inmiddels staat de teller op meer dan 1600 handtekeningen. Ilse benadrukt stellig dat de petitie niet bedoeld is als drukmiddel op de universiteit: “Ik kwam hier niet om alles te veranderen. Zó veel tijd heb ik niet en ik wil ook niet als activist gezien worden.” Ilses doel is puur het debat over dit onderwerp wat aanzwengelen. "Richting de studenten was de boodschap vooral: het is code groen, we gaan terug naar vroeger. Voor ons was dat misschien niet zo evident als voor de universiteit zelf, omdat zij er natuurlijk veel langer intern over gediscussieerd hebben. Ik denk dat wij daar ook een stem in mogen hebben. Misschien hebben wij ook best wel begrip voor hun standpunten over dit thema, maar dan moeten die wel gecommuniceerd worden.”  

De dialoog tussen studenten en de universiteit begint langzaamaan op stoom te komen. Zo zal er voor Ilses doelgroep, de werkstudenten, een focusgroep opgericht worden om het gesprek met de faculteit aan te gaan en heeft de Studentenraad een grootschalige enquête gestart over de vraag naar online lessen en lesopnames. Wat moet er volgens Ilse zelf gebeuren? “Die focusgroep vind ik een goed begin, ik hoop dat die breed aangekondigd wordt en dat veel studenten daaraan willen deelnemen. Ook is het goed dat de organisatie van een vak iets duidelijker aangegeven wordt voordat je je inschrijft. Nu moet je altijd een mailtje naar de professor sturen, dat werkt als een drempel.” Ilse blijft erbij dat een betere communicatie tussen student en universiteit nog altijd het grootste doel van de petitie is: “Ik hoop dat er meer studenten zijn bij wie dit onderwerp resoneert en dat ze daar misschien ook iets mee willen doen en hun stem laten horen." 

Je huid is de enige jij  

die mijn vingers kennen; 

je gladheden en je kuiltjes,  

je turnerseelt, de moeder- 

vlek op je slaap.  

Ik beeld me in dat je oneffenheden 

omgekeerde bergen zijn;  

dat ik met mijn vingertoppen, 

in spiegelschrift,  

 je binnenhuidse welvingen lees. 

            Wat hou ik ervan je strelend te ontcijferen. 

Beginnen doe ik met een schijnbaar doodeenvoudige vraag. Waarom warmt de aarde op en hoe snel gaat het? “Omdat we broeikasgassen in de atmosfeer stoten. Vooral door het verbranden van fossiele brandstoffen. En broeikasgassen houden warmte vast, ze liggen als een dekentje rond de aarde. We zitten nu aan een opwarming van ongeveer 1,1°C ten opzichte van het pre-industriële tijdperk. Een opwarming van 1 à 2 graden lijkt weinig spectaculair. Weet dan wel dat het temperatuurverschil tussen dag en nacht groter is. Deze ogenschijnlijk minieme opwarming wijzigt ons klimaatsysteem drastisch. De neerslagpatronen veranderen, er zijn meer hitte-extremen, ijs smelt waardoor de zeespiegel stijgt, enzovoort. De opwarming brengt ons op onbekend terrein in het holoceen. Dan spreken we over de afgelopen 10 000 à 12 000 jaar. In al die tijd fluctueerde de globale temperatuur maar weinig. Anderzijds bedraagt het temperatuurverschil tussen het huidige tijdperk en de ijstijden ook ‘maar’ 4 tot 6°C. En toen zag de wereld er helemaal anders uit. De zeespiegel stond 120 meter lager en grote delen van Europa waren bedekt door een ijskap.”

een beetje warmer?

Nu zou je kunnen denken: een klein beetje warmer, een klein beetje meer mediterraan klimaat op het strand van Oostende. “Dat zou bijzonder prettig zijn, maar zo werkt het niet. We krijgen vooral veranderende weerspatronen, met name meer extreem weer, zoals extreme neerslag en hittegolven.” 

"Zonder de opwarming van de aarde zouden de hitte-extremen van de voorbije zomers nooit zo hoog zijn geweest."

 

De afgelopen zomers werden we geteisterd door hittegolven, deze zomer spoelde de halve provincie Luik weg door overstromingen. Maar kun je dat ook linken aan de klimaatverandering? Toch wel, zo blijkt. “Tot enkele jaren geleden werd gezegd: we kunnen geen individuele gebeurtenissen toeschrijven aan de opwarming van de aarde. Wetenschappers focussen zich sinds een aantal jaar op de bijdrage van de mens op individuele klimaatextremen. Sommige weersextremen zouden onmogelijk zijn geweest zonder menselijke bijdrage, andere zijn waarschijnlijker geworden. Extremen die anders ook zouden plaatsvinden, worden nog extremer gemaakt.”

“Zonder de opwarming van de aarde zouden de hitte-extremen van de voorbije zomers nooit zo hoog zijn geweest. En ook voor extreme neerslag is de link vrij eenvoudig. Doordat de atmosfeer opwarmt, kan de atmosfeer meer water bevatten en kan er ook meer water uit de lucht vallen.”

golfstroom, straalstroom

Ik laat me welwillend inleiden in de basisbeginselen van de klimaatwetenschap. En zo gebeurt het dat de termen golfstroom en straalstroom vakkundig aan me worden uitgelegd. “De straalstroom is een stroom van winden die 10 kilometer boven onze hoofden circuleert en zeker in onze regio een sterk effect heeft op het weer. Hangt de straalstroom ten noorden van ons, krijgen we lucht uit het zuiden en hebben we mooi weer. Blijft die in de zomer lang in deze positie hangen, krijgen we een hittegolf. Ligt de straalstroom ten zuiden van ons, krijgen we koude lucht uit het noorden. En passeert de straalstroom boven ons hoofd, krijgen we nat en wisselvallig weer.”

“In juli bleef de straalstroom lang hangen boven het oosten van België waardoor er daar op korte tijd veel neerslag is gevallen. De wetenschap verwacht dat je meer blokkeringen krijgt in de straalstroom door de klimaatverandering, al is dit nog niet volledig opgehelderd.”

“De golfstroom is een stroom in de oceaan die warm water van de Golf van Mexico naar onze regio brengt. Die zorgt ervoor dat het hier warmer is dan op dezelfde breedtegraad in Canada. Is daar een link met de klimaatverandering? Jawel, door het afsmelten van het ijs op Groenland en de Noordpool komt er meer zoet water in de zee, waardoor de golfstroom afzwakt en op termijn dreigt stil te vallen. Daardoor zou het hier tijdelijk wat koeler kunnen worden, maar dat stilvallen verwachten we deze eeuw nog niet.”

kantelpunten

Een begrip dat in de klimaatberichtgeving almaar frequenter voorkomt, zijn tipping points. “Het klimaatsysteem heeft een aantal kantelpunten. Die kantelpunten zijn zelfversterkende processen die onomkeerbare gevolgen kunnen hebben. Denk aan het afsmelten van de ijskap op Groenland. Wanneer een bepaald opwarmingsniveau wordt overschreden, valt het verder afsmelten van deze ijskap niet meer te stoppen, zelfs niet als de aarde niet meer verder opwarmt. Bovendien zorgt het afsmelten van het ijs ook voor een afname van het zogenaamde albedo-effect: ijs weerkaatst licht, dus wanneer er minder ijs is, wordt meer licht geabsorbeerd door de oceanen of het land en zo warmt de aarde verder op.” 

"Met de huidige maatregelen stevenen we af op bijna 3°C opwarming."

 

“Het verraderlijke aan kantelpunten is dat we niet goed weten waar ze zich precies bevinden en dat we waarschijnlijk pas een aantal jaren of decennia na het overschrijden van een kantelpunt weten dat het overschreden is.” Dat roept automatisch de vraag op of het beperken van de opwarming tot 1,5 à 2°C wel voldoende is. “Dat is een compromis tussen wat nog haalbaar is en wat nodig is om gevaarlijke klimaatverandering af te wenden. Bij 1,5°C zitten we nog vrij safe. Bij 2°C nemen we al veel meer risico’s, de tipping points indachtig. Met de huidige maatregelen stevenen we af op bijna 3°C opwarming. Met de beloften waarrond nog wel beleid moet volgen, gaan we al dichter naar de 2°C. In de meest positieve scenario’s komen we uit op ongeveer 2°C. Maar dat betekent wel dat de landen die nu in 2050 — of, in het geval van China, in 2060 — klimaatneutraal beloven te zijn, dan ook echt klimaatneutraal moeten zijn. Het beleid dat ons in die richting moet stuwen, ontbreekt tot dusver.”

koolstofopslag

Vicca doet onderzoek naar de koolstofcyclus. “Om het wat concreter voor te stellen: ik onderzoek hoe planten en bomen reageren op droogte en hitte. Ecosystemen nemen een deel van de CO₂  die we uitstoten op en vertragen zo klimaatverandering. Wanneer hitte en droogte toenemen, zal deze bufferende werking afnemen. Sinds een aantal jaar ben ik meer met de oplossingen bezig. Momenteel doe ik onderzoek rond negatieve emissietechnologieën, meer specifiek over het versneld verweer van silicaatgesteenten.”

"Het heeft weinig zin om op deze technologieën in te zetten als we niet massaal onze emissies reduceren."

 

Ik knik driftig alsof ik nog mee ben. “Doorheen de geologische geschiedenis heeft de verwering van silicaatgesteenten het klimaat gestabiliseerd. Bij de verwering daarvan wordt CO₂ vastgelegd. Door het gesteente te vermalen en aan te brengen op bijvoorbeeld landbouwbodem, kunnen we de verwering enorm versnellen en zo zouden we CO₂ kunnen opslaan. De labotesten verraden best wat potentieel. Wij zijn nu bezig met experimenten over hoe die verwering verloopt in een bodem en wat de effecten zijn van het aanbrengen van het gesteente op planten.”

Lekker handig. Alle CO₂ oppotten en voor de rest uitstoten maar. “Het potentieel van die technieken ligt ver onder wat we uitstoten. De schatting voor versnelde verwering ligt rond 5 à 10% van wat we nu uitstoten. Ook als we alle koolstofcaptatietechnieken bij elkaar samentellen — denk aan het planten van bomen — kom je nog niet aan de helft van wat we nu uitstoten. Bovendien hebben technologieën ook neveneffecten en zijn ze niet gratis. Het heeft weinig zin om op deze technologieën in te zetten als we niet massaal onze emissies reduceren.”

“We gaan CO₂ uit de lucht moeten halen door een combinatie van technieken. Theoretisch is het nog mogelijk om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5°C zonder deze technieken, maar in realiteit is het onmogelijk geworden. Tegen de tweede helft van de eeuw moeten we aanzienlijke hoeveelheden CO₂ uit de atmosfeer halen. Afhankelijk van de emissiereducties, moeten we tegen het eind van de eeuw zo’n 10 miljard ton CO₂ per jaar uit de atmosfeer halen. Dat komt overeen met ongeveer 20% van de huidige uitstoot. Bepaalde sectoren zoals de luchtvaart, de staalindustrie en de scheepvaart zijn moeilijk te decarboniseren en deze technieken kunnen die CO₂-uitstoot compenseren. Ze zullen mogelijk ook nodig zijn om te compenseren voor een overschot – dus CO₂ opslaan die we al te veel uitgestoten hebben om de opwarming tot 1,5 of 2 °C te beperken”

"Positieve effecten op de ene plaats kunnen elders een hoop ellende betekenen."

En wat gezegd van het zonlicht dimmen? “Ik hoop dat we dat nooit zullen moeten toepassen. Geo-engineering geeft de schijn dat je goed weet waarmee je bezig bent. Dat is hier niet het geval. Als je het licht van de zon gaat dimmen door sulfaataerosolen in de atmosfeer te brengen, ga je het inkomende licht verminderen. En dat heeft invloed op planten en neerslagpatronen. Bovendien zal de CO₂-concentratie in de atmosfeer niet dalen, waardoor de oceaanverzuring blijft. En eenmaal de injectie van sulfaataerosolen stopt, gaat de opwarming snel weer verder. Er zullen dus een hoop nieuwe problemen worden gecreëerd waarvan we op voorhand niet weten wat we ervan kunnen verwachten. Nog gezwegen van de ethische vragen. Wie mag bepalen wat de temperatuur is? Positieve effecten op de ene plaats kunnen elders een hoop ellende betekenen.”

het is om zeep

Het klimaat? Niets meer aan te doen. Laten we in het reine komen met de ecologische vernietiging. “Klimaatverandering is geen binair probleem. Het is niet zwart of wit. Het is nooit te laat. Je kunt altijd veel erger vermijden. Door fatalistisch te zijn help je de zaak niet vooruit.”

Actie dan maar. Welke grote klimaatwerven moeten zo snel mogelijk worden aangepakt? “Ik wil niet een sector of domein als belangrijkste werf aanduiden. De energietransitie is cruciaal, mobiliteit, landgebruik en veeteelt moeten aangepakt worden en ook de huisvesting heeft aanpassing nodig. Gebouwen moeten worden geïsoleerd en energie-opwekkers worden. De transformaties in alle sectoren moeten hand in hand gaan. Je kunt de mobiliteit niet veranderen zonder energietransitie. Het bouwen van een coherent verhaal is belangrijk. De klimaattransitie moet ook een sociaal rechtvaardig verhaal zijn, anders krijg je andere problemen. De gele hesjes zijn een voorbeeld van hoe een onrechtvaardig klimaatbeleid tot opstanden kan leiden.”

"Niets doen staat gelijk aan schade herstellen."

Maar we moeten nog bekomen van de coronacrisis. “We kunnen de coronacrisis als opportuniteit gebruiken om de klimaat- en de biodiversiteitscrisis aan te pakken. Voor de relanceplannen om de economie weer op gang te krijgen, worden veel financiële middelen vrijgemaakt die ons kunnen helpen bij de klimaattransitie. De Europese Green Deal en Europese relanceplannen gaan sterk in die richting. En ook in Amerika maakt president Biden beloftes om enorme infrastructuurwerken te doen om de klimaatcrisis het hoofd te bieden.”

maar China!

Ter opfleuring van ons gesprek had ik een fraai palet aan opmerkingen verzameld die ikzelf zou labelen als schoolvoorbeelden van dooddoeners die doch in het publieke debat her en der als grote wijsheden gelden. De eerste: de klimaatcrisis is onbetaalbaar. “Geen klimaatbeleid voeren is pas onbetaalbaar. De kosten van niets doen liggen vele malen hoger dan de investeringen om de klimaattransitie te maken. Je moet het ook echt zien als investeringen. Niets doen staat gelijk aan schade herstellen. Dat zijn kosten. Als we investeren in maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan, gaat dat ons op termijn geld opleveren. Natuurlijk heb je investeringskosten. Het kost bijvoorbeeld geld om je huis te isoleren, maar dat verdient zichzelf terug omdat je minder moet uitgeven aan energie.” 

Maar de bossen in Siberië, Sicilië, Australië en Turkije zijn aangestoken! “Je hebt drie dingen nodig voor een brand: een ontsteking, brandbaar materiaal en omstandigheden om het in gang te houden. We krijgen steeds vaker warm en droog weer zodat de branden die er ontstaan door de klimaatverandering verergerd worden.” 

"Als we eindeloos gaan opdelen, is er niets of niemand verantwoordelijk en komen we geen stap vooruit."

Maar China! Wat heeft het voor zin dat wij iets doen, gezien de beperkte mondiale CO₂-uitstoot van België? “China beweegt ook. Zij willen tegen 2060 klimaatneutraal zijn. China bouwt nog kolencentrales, dat klopt, maar ze investeren ook veel in hernieuwbare energie. Als we eindeloos gaan opdelen, is er niets of niemand verantwoordelijk en komen we geen stap vooruit. Bovendien hangen er aan de klimaattransitie heel wat opportuniteiten vast. We worden er niet slechter van. Door te investeren in hernieuwbare energie maken we komaf met de luchtvervuiling. Door onze huizen beter te isoleren, gunnen we onszelf een gezondere leefomgeving. En de investeringen in de klimaattransitie zijn een bron van groene jobs. Er zijn heel veel redenen om wel te investeren in de klimaattransitie, laten we ons op die redenen focussen.”

Allemaal goed en wel, maar wat dan met de overbevolking in Afrika? “De footprint van een gemiddelde Afrikaan is veel lager dan een Europeaan. De beste manier om overbevolking aan te pakken, is door vrouwen onderwijs te geven. Daar kan niemand iets op tegen hebben. De toename van de bevolking is trouwens niet rechtstreeks de oorzaak van de klimaatverandering. Het overgrote deel van de uitstoot staat op het conto van de rijkste mensen en zij zijn in de minderheid op deze planeet. De armste 50% van de wereldbevolking is samen verantwoordelijk voor minder dan 10% van de globale uitstoot. De rijkste 10% is samen verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de globale uitstoot.”

een beter milieu begint niet bij jezelf

Tot zover het hoofdstuk klimaatdooddoeners. De Nederlandse auteur Jaap Tielbeke schreef een naar de maatstaven van klimaatboeken druk besproken klimaatboek. De titel zat daar zeker voor iets tussen. Een beter milieu begint niet bij jezelf: klopt de titel? “De titel bevat zeker heel wat waarheid. Met individuele acties kun je maar een beperkt bereik hebben. Ook al doe je er alles aan om je footprint te beperken, het systeem is zo gemaakt dat je met alles wat je doet CO₂ uitstoot. Het systeem moet zo aangepast worden dat de footprint van elk individu automatisch naar beneden wordt aangepast. De grootste hefbomen om dat mogelijk te maken zitten niet bij het individu, maar bij de overheid. De titel is een beetje provocerend en je kunt als individu natuurlijk iets betekenen, maar we komen pas ergens als er een beleid is dat de klimaattransitie mogelijk maakt.”

"Er zijn compensatieprojecten die meer slecht doen dan goed."

Eigenlijk ben ik lekker bezig. Ik compenseer mijn vliegreisje van Deurne naar Ibiza door bomen te laten planten in de Sahel. “Als je een vliegtuigreis niet kan vermijden, dan is een compensatie beter dan niets te doen. Maar dan moet het wel een compensatie zijn die op een duurzame manier gebeurt, wat niet altijd evident is om te achterhalen. Er zijn compensatieprojecten die meer slecht doen dan goed, bijvoorbeeld door bomen te planten in een veengebied. Dat wil zeggen: op bodem waar heel veel organische materie aanwezig is. Door op deze plaats bomen te planten, onttrek je er vocht en komt de CO₂ die al eeuwen in de veengrond opgeslagen zit vrij. Een ander voorbeeld: bomen planten op brandgevoelige plaatsen.”

In hoeverre is de luchtvaart verantwoordelijk voor de klimaatcrisis? “Percentueel is ongeveer 3% mondiaal weinig. Al zijn er ook maar weinig mensen die vliegen. Voor je persoonlijke footprint scheelt vliegen of niet vliegen een hoop. Er zijn aanpassingen in het systeem nodig om de keuze voor het vliegtuig minder evident te maken. Dan denk ik aan een kerosinetaks, maar ook aan betere alternatieven zoals snelle, comfortabele en goedkope treinreizen zodat we bijvoorbeeld binnen Europa alvast zo weinig mogelijk het vliegtuig moeten gebruiken.”

keuzevak 'klimaatverandering'

De klimaatverandering is zo urgent, maar tegelijk trekt de transitie zich traag op gang. Een mens zou voor minder depressief worden. “Er zijn zeker wel momenten dat ik het niet zo rooskleurig zie. Klimaatverandering houdt me een groot deel van mijn leven bezig. Daarom ben ik me ook gaan focussen op de oplossingen, in plaats van alleen maar het probleem te bestuderen. En ik heb zelf ook al acties ondernomen om die kennis in de praktijk vertaald te zien. Denk aan het vak klimaatverandering dat alle tweede- en derdejaars in alle opleidingen van onze universiteit kunnen volgen. We hebben met enkele collega’s in 2019 ook Scientists For Climate opgericht om te helpen met het informeren van de bredere bevolking.”

Over wetenschappers gesproken. Het lijkt me frustrerend om wetenschappelijke bevindingen niet of nauwelijks vertaald te zien in het beleid. Moeten wetenschappers hun boodschap anders brengen? “Wetenschappers proberen al veertig jaar hun boodschap ‘anders’ te brengen. Het gaat hier niet over hoe de boodschap wordt gebracht. Wel over wat de boodschap is. Er moet een transformatie gebeuren die een grote impact heeft op zowat elk aspect van ons leven, dat is niet evident. En er zijn natuurlijk ook heel wat vertragingsacties geweest van vooral de fossiele brandstoffenindustrie. Die heeft al vele miljarden uitgegeven aan het zaaien van verwarring om actie te vertragen, helaas met succes.”

"2021 zal naar verwachting het jaar worden met de hoogste CO₂-uitstoot ooit."

Nu zien we alle dagen noodgedwongen wetenschappers op televisie. Naar hen wordt er, zij het soms schoorvoetend, wél geluisterd. “Corona was een heel acute crisis, terwijl de klimaatverandering op langere termijn speelt, ver buiten de beleidsperiode van regeringen. Het is ook nog eens een globaal probleem, waarbij elk land kijkt wat andere landen doen. Politici weten heus wel waar we voor staan, maar velen willen niet aan ingrijpende maatregelen beginnen waarvan mensen denken dat ze die als onaangenaam gaan ervaren. Als ik kijk naar Vlaanderen: het afbouwen van de uitstoot gaat veel te traag, maar Vlaanderen zal uiteindelijk toch mee moeten met Europa. Op globaal vlak beweegt er sinds het akkoord van Parijs eind 2015 ook wel wat meer, maar het is nog steeds te weinig en te traag. Dat wordt ook duidelijk als we naar de huidige uitstoot kijken: 2021 zal naar verwachting het jaar worden met de hoogste CO₂-uitstoot ooit. ”

De lieftallige dwarslezer zit met nog één vraag: hoe kan ik het best mijn steentje bijdragen aan een beter klimaat? “Door je te informeren, door mijn vak te volgen (lacht). Stem voor politici die meer begaan zijn met de klimaatverandering, of zet druk op politici die dat nog niet zijn. En eens je geld verdient, investeer in zaken die de transitie versnellen.”
“Stoppen met vliegen of vlees eten zijn de meest impactvolle acties om je eigen footprint te verkleinen en kunnen soms stimulerend werken voor je omgeving. Wat vlees betreft, is vooral rundsvlees te vermijden. De grote hefboom zit echter in elkaar en vooral de politici warm te maken voor de klimaattransitie.”

Tot nog toe konden studenten Farmaceutische Wetenschappen bij het begin van de zomervakantie een vrijblijvende ijkingstoets afleggen. 24 van de 162 generatiestudenten maakten daar bij het begin van dit academiejaar gebruik van. Bart Tambuyzer,
inhoudelijk en logistiek verantwoordelijke voor de ijkingstoetsen Farmaceutische Wetenschappen en voorzitter van de centrale ijkingstoetscommissie, legt de filosofie achter de verplichte ijkingstoets uit. “Het doel van de ijkingstoets is een spiegel voorhouden. De opleiding Farmaceutische Wetenschappen was vragende partij om de ijkingstoets te verplichten voor iedereen. Alle mensen die aan de opleiding willen beginnen krijgen zo de kans om na te gaan of ze de juiste startcompetenties bezitten om de opleiding aan te vatten.” 

De opleiding Farmaceutische Wetenschappen is in korte tijd flink gegroeid. Waar rond de eeuwwisseling een dertigtal studenten aan de opleiding begonnen, zijn er dat dit jaar ruim vijf keer zoveel. De keerzijde van de medaille is dat een derde van de eerstejaars in het eerste semester voor geen enkel vak slaagt.  

Wim Martinet, gewoon hoogleraar aan het departement Farmaceutische Wetenschappen, zoekt naar verklaringen: “Heel wat studenten kiezen voor Farmaceutische Wetenschappen zonder in het middelbaar veel wetenschappen of wiskunde of chemie te hebben gehad. Dat merken we duidelijk in de instroomtoetsen, testen bij aanvang van het academiejaar die peilen naar de voorkennis van studenten. Vooral de voorkennis van chemie is verrassend genoeg bijzonder ondermaats. Nochtans primeert chemie in onze opleiding. En dat reflecteert zich ook in de studieresultaten.” 

Tambuyzer benadrukt dat de ijkingstest geen toelatingsproef is. “Wel wordt er aan de ijkingstoets in de toekomst remediëring gekoppeld. Dit voorjaar bespreken de verschillende instellingen in Vlaanderen hoe de verplichte remediëring er zal uitzien mocht je niet geslaagd zijn voor de ijkingstoets. Het is de bedoeling dat die vanaf 2023-2024 wordt ingevoerd. Dat wil niet zeggen dat elke opleiding op zichzelf geen initiatieven kan nemen. Met de huidige ijkingstoets proberen we al kwetsbare studenten te detecteren en zij kunnen hulp krijgen via overbruggingsonderwijs, monitoraat of aan-de-slagpakketten.” 

Martinet gelooft dat het verplichten van een ijkingstoets een sterk sensibiliserend effect heeft mits een goede remediëring. “Ik zie heil in een verplichting tot overbruggingsonderwijs of deelname aan sessies van het monitoraat. We hebben een monitoraat Chemie, Wiskunde en Fysica dat uitstekend werk levert. Je kunt een ijkingstoets opleggen en er niets mee doen. Er is een kans dat de student begint na te denken over de studiekeuze. Maar velen denken: ‘Het zal wel lukken, we zien wel.’ Je moet iets opleggen opdat die studenten zich kunnen bijschaven en hun kennis kunnen bijsturen.” 

Samen met acht collega’s huisartsen in opleiding uit verschillende praktijken van Geneeskunde voor het Volk trok ook ik naar Glasgow om mijn stem te laten horen en op te roepen voor een verantwoordelijk klimaatbeleid. Je zal je misschien afvragen waarom, is het immers niet ongezien druk in elke huisartsenpraktijk? Dat klopt, graag doe ik het niet, maar ik kan niet anders; ik zie elke dag van dichtbij de impact van het milieu op de gezondheid van onze patiënten. In Antwerpen bijvoorbeeld hebben bovengemiddeld veel mensen last van luchtwegproblemen ten gevolge van luchtvervuiling en fijn stof. Als we die mensen beter willen maken volstaat het niet om medicatie voor te schrijven, maar moeten we de maatschappelijke oorzaak aanpakken.  

De gezondheid van patiënten wordt niet enkel door luchtvervuiling bedreigd. De opwarming van de aarde zorgt voor steeds meer extreme weersomstandigheden (bosbranden, storm, overstromingen …). In ons land beleefden we de gevolgen van de klimaatopwarming recent van dichtbij. Met Geneeskunde voor het Volk trokken we deze zomer herhaaldelijk naar de door overstromingen getroffen gebieden in Wallonië. We merkten daar de enorme impact van de overstromingen op de gezondheid. Initieel zagen we veel mensen zonder hun medicatie, patiënten met blessures opgedaan tijdens de overstromingen zelf of tijdens het wanhopig maar ook verbeten opruimen van de chaos, onverzorgde wonden ... Verder ontmoetten we een heleboel mensen met posttraumatische stress en depressieve symptomen, bij wie het niet meer lukte om administratieve zaken in orde te brengen of aan de opkuis te beginnen. 

Our fragile planet is hanging by a thread. We are still knocking on the door of climate catastrophe. It is time to go into emergency mode — or our chance of reaching net zero will itself be zero.

VRT NWS berichtte de afgelopen 2 weken over toenemende droogte in de Sahel, bosbranden in Californië, overstromingen in Wallonië, huizen in Siberië die door de smeltende permafrost verdwijnen. Die evoluties zorgen voor een heel arsenaal aan klimaatziekten: allerlei soorten én nieuwe infecties, traumata, psychisch lijden (o.m. posttraumatische stressstoornis), brandwonden – je kan zo nog even doorgaan. Als koolstof- of methaanproducerende organismen uit de permafrost vrijkomen, zou dat de bovendien temperatuurcurve wel eens exponentieel kunnen doen stijgen.  

“The greatest risk to human health is neither communicable nor noncommunicable disease — it is climate change”, schreef Fiona Godlee, hoofdredacteur van The British Medical Journal, al in 2011. En gelijk had ze. De WHO berekende dat gevolgen van de klimaatveranderingen tussen 2030 en 2050 maar liefst 250 000 extra doden met zich zullen meebrengen, vooral in ontwikkelingslanden en voor armere gemeenschappen met tekortschietende gezondheidszorg. Dat staat dan nog los van de enorme meerkost voor de gezondheidszorg en in de tweede plaats het toenemende aantal mensen in armoede door ziektes, overstromingen, bosbranden … 

The greatest risk to human health is neither communicable nor noncommunicable disease — it is climate change.

Hoewel de toekomst er niet rooskleurig uitziet en de verschillende betrokken partijen aanwezig op de COP in Glasgow momenteel weinig meer lijken te beloven dan blah blah blah, kwam ik toch met onverhoopt veel energie terug thuis. Zo’n diverse groep mensen en organisaties verbonden zien voor het klimaat, dat geeft hoop. Vreedzaam maar standvastig riepen zij de overheden op om openingen te creëren in het huidige kapitalistische systeem om de mensheid en andere levende organismen op deze planeet een trieste toekomst te besparen. 

Het creëert het gemeenschappelijke gevoel dat we allemaal mensen zijn en samen vechten samen voor de toekomst. De toekomst van onze planeet én elkeen op de aardbol. Planet and people before profit. Nous sommes un. We are one.   

individuele maatregelen, rookgordijn voor collectieve maatregelen 

Als transport 22% van de CO2-uitstoot verzorgt, en industrie goed is voor rond de 40-45% CO2-emissie, waarbij vijf Belgische multinationals bijna evenveel uitstoten als de volledige Belgische bevolking, dan begrijp je dat we er met individuele maatregelen niet komen. Ik eet maximaal tweemaal in de week vlees of vis, ik probeer zoveel mogelijk verplaatsingen met fiets of openbaar vervoer te doen, om die ecologische voetafdruk – trouwens ironisch genoeg een concept door BP (British petroleum) bedacht – zo laag mogelijk te houden. Daarmee voelt mijn inwendige klimaatengel zich misschien wat gesust, maar eigenlijk is dat een druppel in de oceaan. En misschien komt dat de grote bedrijven ook niet al te slecht uit, aangezien het de aandacht mogelijks wegtrekt van de collectieve maatregelen die er moeten komen om de grootste uitstoot te minderen. En ondanks alle alarmbellen die al jaren steeds maar roodgloeiender rinkelen, is dat nog niet gebeurd. Integendeel, grote aantallen projecten die steunen op fossiele brandstof worden nog steeds gesubsidieerd door de overheid.  

West vs. Oost, Noord vs. Zuid: wie toont verantwoordelijkheid? 

Wat onze politiekers wel doen, is belerend naar elkaar wijzen. En vooral naar de ontwikkelingslanden die niet genoeg hun best zouden doen. Er wordt vaak naar China gekeken als één van de grootste CO2-uitstoters op dit moment. Als we kijken naar uitstoot per capita, bezit Qatar de mooie eerste plaats, de VS bekleedt de zestiende plaats, en Duitsland hinkt jammerlijk achter op plaats 38. En waar blijven die ontwikkelingslanden? China neemt een mooie plaats 48 in, India staat maar liefst op 128. Dus nog eens: wie zijn de grootste vervuilers?  

Als we het historisch plaatje bekijken sinds 1850, zien we dat 92% van de koolstofuitstoot door Westerse landen gebeurde. We vergeten daarnaast soms dat we een groot deel materialen, die we in het Westen menen nodig te hebben, laten produceren door landen als China, wat de CO2-uitstoot van deze landen vergroot. Ga maar eens na hoeveel voorwerpen thuis het label made in China dragen. Ik krijg een beetje rood op mijn wangen de volgende keer dat ik vingertjes zie wijzen naar ontwikkelingslanden. En eigenlijk gaat dit enkel over steenkool.  Australië is een van de grootste producenten van ijzer(erts), de VS ontgint massaal olie maar ook grondstoffen voor kunstmest, Rusland exporteert gas en olie wereldwijd …  Het is goed dat men de aandacht richt op steenkool, maar dat mag de blik niet afleiden van andere belangrijke bronnen van CO2-uitstoot. Klein weetje: gas en olie zijn de energiebronnen waar de Westerse landen voornamelijk op teren. Verbazingwekkend: er wordt niets vermeld over olie en gas in het slotakkoord van de COP26.  

Planet and people before profit. Nous sommes un. We are one.

We vergeten ook wel eens dat met koloniale opbrengsten gehaald uit landen als India wij meer mogelijkheid zagen complexe installaties en technologieën te ontwikkelen om efficiënter energie te creëren. Tegelijkertijd verhinderen de patenten (of eigendomsrechten) daarop ontwikkelingslanden toegang tot deze technologieën. Om nog maar te zwijgen over de financiële mogelijkheden van ontwikkelingslanden. De koloniale schuldenlast, maar even goed instanties als het IMF, dwingt deze landen soms zo kapitalistisch en competitief te werk te gaan, dat een degelijk klimaatbeleid voeren er onhoudbaar is. Het lijkt dan ook alleen maar eerlijk dat de Westerse industrielanden, die historisch nog steeds de grootste vervuilers uitmaken, de eerste en grootste stap nemen om de Klimaattransitie in gang te zetten. 

Slimme investeringen en sociale terugbetalingssystemen kunnen het leggen van zonnepalen op daken, het investeren in efficiëntere en minder verbruikende huishoudapparatuur absoluut boosten. Energiezuinige woonwijken uittekenen en mensen subsidiëren om huizen te isoleren gaf in andere landen reeds mooie resultaten qua CO2-uitstoot. Zo bestaat het Vaubandistrict met 2000 woningen in Freiburg enkel uit zero-energy of energy-plus huizen, wat betekent dat deze woningen of evenveel groene energie produceren als ze verbruiken, of zelfs méér energie produceren. Het goedkoper maken van treinen kan ertoe leiden dat mensen minder snel de auto of een zogenaamde cheap flight nemen, naast talloze andere slimme maatregelen die onder het cadeaupapier liggen wachten tot het beleid er rijp voor is. De mogelijkheden zijn er, maar verandering heeft tijd nodig om z’n plaatsje te bemachtigen in het hoofd van veel mensen. Jammer genoeg hebben we die tijd niet meer. Laten we dus samen voor een die sociale klimaatrevolutie gaan. We weten dat dit in het begin een startkapitaal zal vragen, maar we zien ook dat quasi alle groene investeringen zichzelf op termijn terugbetalen. 

de voetafdruk van onze eigen gezondheidszorg 

En wat kan ik doen, als huisarts in opleiding? Ik kwam tot het besef dat onze gezondheidssystemen een enorme én groeiende broeikasuitstoot kennen. Onderzoek van de dienst duurzame ontwikkeling van de National Health Society (de gezondheidszorg in het VK) becijferde dat de koolstofvoetafdruk van de NHS tussen 2004 en 2012 nog aangroeide tot 21 megaton CO2, wat gelijkloopt met de uitstoot van een gemiddeld land. De CO2-uitstoot vloeit onder meer voort uit het verwarmen, verkoelen en verlichten van gebouwen en verschillende machines, afvalverwerking en transport van patiënten of artsen. 

Because who's going to save the planet except us? This is not a planet for humans. We just live on it. It's not our property. We simply have to learn to live in respect with it. We have to learn to behave ourselves.

De koolstofvoetafdruk van de eerstelijn ligt aanzienlijk lager. Dat brengt het belang van goed georganiseerde, efficiënt werkende eerstelijnsgezondheidszorg naar voren. Een kwalitatieve eerstelijnszorg zorgt voor minder opnames en dus minder energieverbruik en afval in ziekenhuizen, minder transport naar het ziekenhuis, etc. Multidisciplinariteit – verschillende disciplines in eenzelfde praktijkhuis dicht bij de bewoners van de wijk – kan daarnaast het patiëntentransport minimaliseren. Inzetten op tele- of videozorg en goede digitalisering vermindert de CO2 -uitstoot eveneens. 

Het zogenaamde ‘vergroenen’ van de gezondheidszorg zoals hierboven beschreven, is echter maar een deel van de oplossing. De grote sociale ongelijkheidskloof zorgt namelijk voor een bemoeilijkte toegang tot ‘gezondheidsgoederen’ (divers voedingspatroon met voldoende fruit en groenten, gezuiverd drinkwater …) en kwalitatieve woonplaatsen (zonder lucht- of grondvervuiling, groen, geen overstromingsgevaar …) voor de minder begoeden in de maatschappij. Het ontbreken daarvan is de voorloper en vaak de belangrijkste veroorzaker van ziekten. Om dit belangrijkste en van oorsprong socio-economische luik aan te pakken, is er verantwoordelijk en inzichtelijk beleid nodig. Dat onderstreept nogmaals het belang van een sociale klimaatomwenteling.  

tijd voor actie! 

Als huisarts heb ik de taak de stem te vertegenwoordigen van hen die bij mij kwamen met ziekten door milieuvervuiling en klimaatverandering. Gezondheidspromotie is immers één van de CanMeds rollen – the good practice leidraad voor de huisarts. 

Iedereen kent de drempelvrees die voorafgaat aan verandering. Als we die drempels niet over rijden, kiezen we de weg richting afgrond. We onderschatten soms onze eigen kracht, en de kracht van mensen die zich met elkaar verenigen. Toch zijn alle grote zaken, zoals vrouwen- arbeidersrechten, recht op betaalbare gezondheidszorg … afgedwongen door mensen die opstonden en zich verenigden. Laten we de politiekers, aandeelhouders en multinationals, als ze nu niet in beweging komen, van onderuit een duw in de rug geven. We moeten dat opnieuw doen, nu meer dan ooit. Ik zeg dat niet graag, ik doe dat niet graag, maar er is geen keuze meer als we onze toekomst willen redden. De tijd van wachten en praten, die is op.  

Ik sluit af met een quote uit de conferentie met Indiaas historicus en journalist Vijay Prashad:  

“Because who's going to save the planet except us? This is not a planet for humans. We just live on it. It's not our property. We simply have to learn to live in respect with it. We have to learn to behave ourselves.” 

naar ‘The Emperor of Ice Cream’  

van Wallace Stevens  

Roep hem die filtersigaretten rolt, 

de bewalde, tot hier. Zeg hem 

in keukenkopjes geurend gruis te malen, 

ons te wapenen tegen de wrange nasmaak van 

een zonsopgang. Laat stelletjes  

de geijkte formules van het goed humeur herhalen 

en laat de radio het journaal spelen voor de kat.  

Laat wat komt al geweest zijn voordien. 

De enige keizer is de keizer van caffeïn. 

Neem uit de badkamerkast, 

die met in de spiegel een barst, het potje 

dagcrème, dat kwam bij een ongelezen tijd- 

schrift, en smeer hem over je gezicht. 

Als de jonge kraaienpoten nog steeds zichtbaar zijn 

Dan tonen ze hoe moe we zijn, en kwetsbaar. 

Laat nooit achter je masker zien. 

De enige keizer is de keizer van caffeïn.  

nodig voor twee personen 

• 1 blik rode bonen  
• 1 blik tomatenstukjes 
• 1 blikje maïskorrels  
• 1 ui  
• 1 paprika  
• 1 teentje look  

kruiden naar smaak  met 

• komijnpoeder 
• zout 
• kaneel  
• paprikapoeder 
• Niet al deze kruiden in huis? Geen probleem! Mix en match eens met andere kruiden. Een beetje limoen, peper, koriander, tabasco, shiracha … zijn ook allemaal kruiden die hier perfect bij passen. 

1. Snij de ui en paprika in blokjes en de look fijn.  
2. Bak de ui en look in een pot met een beetje olijfolie en voeg een snufje van alle kruiden toe. 
3. Wanneer de ui begint te verkleuren voeg je de tomatenstukjes, rode bonen en paprika toe.  
4. Laat even sudderen en voeg de maïs toe.  
5. Breng op smaak met komijnpoeder en paprikapoeder.  
6. Voeg eventueel nog wat vegan kaas of voedingsgist toe.  

Smakelijk!