Eric Faucompret is decaan van de faculteit Toegepaste Economische Wetenschappen van de UA en doceert als professor Internationale Politiek. De geknipte man dus om eens aan de tand te voelen over de mogelijke toetreding van Turkije tot de Europese Unie.
Laten we maar meteen met de deur in huis vallen. Bent u voor of tegen de toetreding van Turkije tot de EU?
Eric Faucompret Er is geen enkele reden om nee te zeggen tegen Turkije. Al in 1963 – de toenmalige EEG was nog erg jong – is er een associatieakkoord getekend met een aantal landen, die economisch nog niet rijp waren voor toetreding, waaronder Griekenland en Turkije. Volgens de zogenaamde ‘Birkelbach-doctrine' van het Europees parlement zou deze associatie uiteindelijk tot toetreding moeten leiden. Associatie werd m.a.w. beschouwd als een voorkamer van toetreding voor landen die om een of andere reden nog geen lid konden worden van de EEG. De onderhandelingen verliepen wel nogal moeizaam, want de leden van de Turkse delegatie werden regelmatig vervangen omdat hun voorgangers door het nieuwe regime in de gevangenis waren gegooid. Wat er ook van zij, met het associatieakkoord is toen een beslissing genomen waar we volgens mij niet meer op terug kunnen komen.
Kan de EU de toetreding van Turkije op dit moment economisch wel dragen?
Faucompret Waarom zou de EU dat niet kunnen dragen? Omdat Turkije arm is en dat ons geld zal kosten? Er staat toch nergens in het verdrag dat arme landen niet mogen toetreden? Spanje, Portugal en Griekenland waren voor hun toetreding ook veel armer. Het Turkse inkomen per capita bedraagt inderdaad maar ongeveer 25 procent van dat van de EU. Men heeft berekend dat de toetreding van Turkije tot de EU maximaal 30 miljard euro aan uitkeringen en subsidies zou kosten. Maar per inwoner van de uitgebreide EU is dat niet zo'n enorm bedrag. Daarbij, de toetreding zal een gunstig effect hebben op de buitenlandse investeringen en handel waardoor de economische ontwikkeling van Turkije wordt bevorderd en het onevenwicht op termijn vanzelf verdwijnt.
Geopolitiek
Zal een eventuele toetreding geen wrevel veroorzaken bij andere Europese landen, zoals Spanje, die hoe langer hoe minder Europese subsidies zullen krijgen?
Faucompret Uiteraard. Zeker als het totale bedrag aan subsidies niet verandert. In Vlaanderen maken we trouwens hetzelfde mee, met velen die zich opwinden over ‘miljardentransfers' van Vlaanderen naar Wallonië. En tussen Noord- en Zuid-Italië en West- en Oost-Duitsland is dat niet anders. Subsidies aan armere regio's of staten zijn nu eenmaal de prijs die je moet betalen voor solidariteit en voor een geopolitiek feit. Wie argumenteert dat Turkije geen Europees land is, moet mij maar eens verklaren waarom het land in 1950 lid geworden is van de Raad van Europa, waarom het van meet af aan betrokken was bij de Organisatie voor Europese Economische Samenwerking, waarom het in de NAVO is gekomen en waarom het in 1963 dat associatieakkoord heeft gekregen. Geografisch gezien ligt het inderdaad in de schaduwzone tussen Europa en Azië, maar dat is juist een unieke opportuniteit om Europa op internationaal geopolitiek vlak te versterken. Ook om de Cyprische kwestie ooit op te kunnen lossen, is het absoluut noodzakelijk dat Turkije lid wordt van de EU.
Trouwens, als EU kunnen we enorm veel bereiken in Turkije. Kijk maar hoe snel de wetgeving er de jongste tijd evolueert: vrijheid van vereniging, rechten voor de Koerden, afschaffing van de doodstraf, vrijheid van pers, verbod van foltering, ... De huidige premier, Tayyip Erdogan, is erg Europees gezind en wil ver gaan om de toetreding van zijn land erdoor te krijgen. Zo is hij ook bezig de rol van het leger in de politieke besluitvorming te beperken.
Moet Europa naast een verbreding ook niet aan een verdieping van het Europese gebeuren denken? Dat is toch niet evident wanneer een zo groot land met een erg verschillende cultuur toetreedt?
Faucompret Als de wil tot een dergelijke verdieping echt mocht bestaan hebben, dan was die verdieping al lang geleden gerealiseerd. Ik denk dat domeinen als buitenlands en militair beleid wel altijd op het nationale niveau zullen blijven. Iedereen weet trouwens dat de tien landen die er dit jaar zijn bijgekomen heel erg vasthouden aan hun nationale soevereiniteit, sommige nog veel sterker dan Turkije. Geen enkel Oost-Europees land wil de heerschappij van Moskou vervangen door die van Brussel. Bovendien belet niets de huidige lidstaten om met de landen die dat willen een kern-Europa te creëren. Wie weet maakt Turkije daar dan zelfs deel van uit, en landen als Griekenland, Zweden, Denemarken, Oostenrijk of Groot-Brittannië niet? Zeventig procent van de Turkse bevolking is immers voor de toetreding. Er is in Turkije blijkbaar meer enthousiasme voor Europa dan bij de publieke opinie in de huidige lidstaten.
Is de Europese Unie niet toe aan hervorming? Met zoveel lidstaten en zoveel domeinen waarover nog bij unanimiteit beslist moet worden, riskeren we toch in politieke patsituaties terecht te komen?
Faucompret Voor een aantal belangrijke beslissingen wordt er in de ministerraad gelukkig al met gekwalificeerde meerderheid gestemd. In de toekomst zal een beslissing in normale omstandigheden aanvaard worden met een meerderheid van 55 procent van de lidstaten en 65 procent van de bevolking. Turkije – met zijn bijna 70 miljoen inwoners de tweedegrootste na Duitsland, en binnenkort waarschijnlijk de grootste gezien de hogere nataliteit – zou dan inderdaad erg zwaar op de besluitvorming in de ministerraad kunnen wegen. Voor een aantal domeinen (buitenland- en defensiebeleid, belastingen en begroting) zal unanimiteit nodig blijven. Ik kan me moeilijk voorstellen dat Nederland de EU bij meerderheid zou laten beslissen over het energiebeleid, of dat België dat zou toestaan voor de taalproblemen in de rand rond Brussel. Structureel zijn er in de EU inderdaad hervormingen nodig. Het Europees Parlement bijvoorbeeld telt momenteel 732 leden en dat mogen er maximaal 750 zijn. Wanneer Turkije toetreedt, zal men de regels dus moeten aanpassen. Dat staat trouwens in het advies van de Commissie over de Turkse toetreding. Dat advies stelt dat men ernstig moet nadenken over de budgettaire consequenties van de toetreding.
Extreem-rechts
Zal de toetreding van een land met een totaal andere godsdienst op termijn iets kunnen veranderen aan de verhoudingen tussen de verschillende geloofsgemeenschappen?
Faucompret Dat is wel een heel moeilijke vraag. Maar u wijst in ieder geval op een zwakte in de argumentatie van tegenstanders van de Turkse toetreding. De conservatieve partijen willen enerzijds dat de islamieten – er wonen er al ongeveer 12 miljoen in de EU – zich hier aan ons aanpassen, en anderzijds willen ze de Turken buiten de EU houden. Welnu: de Turken zijn precies westersgezinde anti-fundamentalistische islamieten. Een ander argument van de tegenstanders is dat de immigratie vanuit Turkije sterk zal toenemen. Die vrees is ongegrond. Ik denk dat de uitwijking beperkt zal blijven tot een 3 à 4 miljoen mensen. Fundamenteel verandert er dus weinig. Door de toetreding zouden onze regeringsleiders alvast een krachtig signaal geven dat ze willen streven naar een multiculturele samenleving. Maar de conservatieve partijen voelen de hete adem van extreem-rechts in hun nek. Ik vrees dat een referendum altijd in het nadeel van Turkije zal uitdraaien. Een deel van de publieke opinie is uitgesproken anti-islamitisch, anti-Turks en anti-Marokkaans, en daar helpen weinig rationele argumenten tegen. Als Turkije morgen toetreedt, haalt het Vlaams Blok hier misschien wel de absolute meerderheid. Politici zitten dus tussen hamer en aambeeld. Op geopolitiek vlak hebben we Turkije nodig, want het land geeft ons een opening naar de Arabische wereld. Turkije is belangrijk in de strijd tegen het terrorisme en voor de toevoer van aardgas en -olie (denk aan de zgn. BTC-pijplijn die de Kaspische Zee verbindt met de Turkse haven Ceyan). Dankzij Turkije zullen de relaties met de VS verbeteren. Turkije verankert de gematigde islam in het Westen – erg belangrijk als tegengewicht voor het moslimfundamentalisme – en ga zo maar door. De publieke opinie dwingt politici echter om zich terughoudend op te stellen t.o.v. Turkije, want zij moeten herverkozen worden.
Dat is dus een probleem, en ik zie daar eerlijk gezegd geen oplossing voor. Argumenten dat Turkije te groot of niet Europees zou zijn, of dat het de mensenrechten niet eerbiedigt, zijn uiteindelijk slechts van secundair belang. Het is de angst voor de vrije migratie uit een islamitisch land die doorslaggevend is. Alhoewel: men kan de inwijking beperken gedurende de eerste zeven jaar na de toetreding, of eventueel zelfs nog langer.
Het probleem van de Turkse toetreding ligt misschien eerder bij ons dan bij Turkije.
Wanneer denkt u dat we de Turkse toetreding – gesteld dat ze er komt – mogen verwachten?
Faucompret Daar kan je echt geen termijn op kleven. In het verleden is het na het begin van de toetredingsonderhandelingen meestal vrij snel gegaan, met uitzondering van Spanje en Portugal, waar men er bijna tien jaar over heeft gedaan. In het geval van Turkije moet het in principe op enkele jaren kunnen, want er is al een douane-unie. In het laatste voortgangsrapport van de Commissie staat dat het land al vrij grote inspanningen heeft geleverd op domeinen als het vrije verkeer van goederen, diensten en kapitaal, milieu, transport ... Volgens mij staan ze zeker even ver als Bulgarije en Roemenië. Maar bestaat de politieke wil bij de huidige lidstaten? En hoe zullen Griekenland en Cyprus zich opstellen? Een andere belangrijk probleem is de Europese grondwet, waarover een aantal landen een referendum gaat organiseren. Het gevaar bestaat dat men die kwestie met de Turkse toetreding gaat vermengen, en dat de grondwet wordt verworpen. Dan kan het nog heel lang duren voor Turkije toetreedt. De Turken hadden er misschien al veel langer moeten bij zijn, dan was al die heibel niet nodig geweest.
Ups and downs
Is een snelle toetreding wel werkzaam?
Faucompret Waar een wil is, is een weg. Als de wil ontbreekt, riskeert men uiteraard in een patstelling terecht te komen, maar die periodes hebben we in het verleden nog gekend in de EU. Het hele Europese integratieproces is er een van ups en downs. Van crisissen en successen: dat maakt het verhaal van de EU zo boeiend. De verwerping van de grondwet betekent niet noodzakelijk dat we in een neerwaartse spiraal terecht zullen komen, het kan ook omgekeerd uitdraaien. Zo zou misschien een nieuwe integratiestap gezet kunnen worden door een kerngroep van EU-lidstaten, die dan met Turkije over het lidmaatschap wil onderhandelen...
Gaat u niet te licht voorbij aan de religieuze kant van de zaak? In tegenstelling tot de EU-lidstaten – met uitzondering van Frankrijk – heeft Turkije een zuivere scheiding van kerk en staat, terwijl haar inwoners juist veel geloviger zijn dan de meeste van de huidige EU-burgers. Er is zelfs een theorie die stelt dat er een Europese, radicale vorm van de islam ontstaat wanneer Turkse migranten met onze godsdienstvrijheid geconfronteerd worden.
Faucompret Ik denk dat dergelijk religieus fundamentalisme eerder ontstaat als reactie op racisme en vanuit een gevoel van afwijzing in de samenleving, dan ten gevolge van de grotere godsdienstvrijheid die men bij ons heeft. Er staat trouwens nergens in de Europese verdragen dat de overgrote meerderheid van de bevolking in een land katholiek moet zijn om te kunnen toetreden. Dan zou wellicht alleen Polen nog lid mogen zijn. Nogmaals: vergeet niet dat er nu al vele miljoenen moslims onder de EU-burgers zijn. Wie koos vroeger voor de communisten? De armen en diegenen die werden uitgesloten. Zo is het ook met de fundamentalisten: zij danken hun succes aan diegenen die zich door onze samenleving verstoten voelen.
Immigratie nodig
Moet de EU dan geen maatregelen nemen om te vermijden dat ingeweken Turken die in Europa geconfronteerd worden met racisme zich in hun godsdienst keren en fundamentalisten worden, zoals men nu op sommige plaatsen in Duitsland ziet?
Faucompret Het enige wat men daaraan kan doen, is de publieke opinie bij ons wijzen op de voordelen van een multiculturele samenleving. Immigratie zal nodig zijn om de bevolkingsveroudering tegen te gaan en om onze welvaart op peil te houden. Extreem-rechts is er echter in geslaagd om de vreemdeling heel negatief af te schilderen, als iemand die onze werkgelegenheid, onze sociale zekerheid, onze culturele eigenheid en onze veiligheid bedreigt. Het probleem van de Turkse toetreding ligt misschien eerder bij ons dan bij Turkije.