terug van nooit weggeweest

In 2021 bracht Scheltiens samen met ABVV-topman Bruno Verlaeckt Extreemrechts. De geschiedenis herhaalt zich niet (op dezelfde manier) uit. Dat het boek verscheen in volle pandemie, is te merken aan de covidmetafoor die als een rode draad doorheen de hoofdstukken loopt. Scheltiens stelt de naoorlogse ontwikkeling van extreemrechts voor als een opeenvolging van verschillende golven. Momenteel beleven we de vierde golf, een periode waarin de kaarten van extreemrechts bijzonder gunstig liggen.

“De vierde golf ving aan rond de eeuwwisseling”, vertelt Scheltiens. “9/11 veroorzaakte een golf van islamofobie in de westerse wereld. Ideeën over de onverenigbaarheid van culturen die in de jaren zestig en zeventig al leefden bij Franse theoretici, werden voortaan op grote schaal toegepast. Wat ik kenmerkend vind aan de laatste golf, is de aanvaarding van extreemrechtse partijen. De ideeën en verbanden die ze leggen, worden overgenomen in het politieke landschap. Ook in Vlaanderen is de normalisering van extreemrechts ver gevorderd. Vlaams Belang zetelt in parlementen en heeft op basis van het aantal verkozenen recht op een plaats in het bestuur van overheidsinstellingen zoals de VRT.”

Extreemrechts mag dan wel genormaliseerd zijn, door het cordon sanitaire blijft Vlaams Belang een partij in de marge van het politieke landschap. Terwijl extreemrechts in ons land veroordeeld is tot de oppositiebanken, is men dat station in Italië al lang gepasseerd: “Ik was drie weken geleden in Rome”, vertelt Scheltiens. “De normalisering van extreemrechts was daar in de jaren negentig al voltooid door een mediatycoon zoals Berlusconi die eerst Salvini en daarna Meloni heeft meegenomen. Dat Meloni hem nu overstijgt, zorgt voor weinig commotie. Het lijkt alsof er een soort van gewenning is ontstaan die vrij abnormaal is als je naar de recente geschiedenis van dat land kijkt.”

cordon

Is het extreemrechtse beleid in Italië een voorafspiegeling van de Belgische politiek na de volgende parlementsverkiezingen? Politieke waarnemers speculeren al lang over een doorbraak van Vlaams Belang in 2024. Volgens de peilingen zullen N-VA en Vlaams Belang in het Vlaams Parlement een comfortabele meerderheid kunnen vormen. Doorbreekt Bart De Wever het cordon sanitaire door met extreemrechts in zee te gaan? “Het is koffiedik kijken”, stelt Scheltiens. “Bart De Wever heeft gezegd dat hij nog liever de politiek verlaat dan samen te regeren met Vlaams Belang, maar na de verkiezingen van 2019 heeft hij wel wekenlang onderhandeld met Tom Van Grieken. Alle democratische partijen houden zich aan het cordon sanitaire, maar de positie van N-VA, de grootste partij van Vlaanderen, kennen we niet.”

Het cordon sanitaire gaat al ruime tijd mee in de Belgische politiek. Toen de Vlaamse partijen in 1989 het cordon voor het eerst hanteerden, haalde het toenmalige Vlaams Blok 17,17% van de stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen in Antwerpen. Dertig jaar later loopt Vlaams Belang met 26,1% van de stemmen op kop in de peilingen voor het Vlaams Parlement. Is een cordon sanitaire nog wel democratisch als het de grootste partij uitsluit? “Dat cordon moet dringend gededramatiseerd worden”, vertelt Scheltiens. “Uiteindelijk is het gewoon een afspraak tussen democratische partijen om niet samen te werken met een partij waarmee ze geen gemeenschappelijke band hebben. In de denormalisering van extreemrechts is dat een goed instrument. Het is jammer dat N-VA aan die denormalisering weigert mee te doen.”

“Goed om weten: bij het opstellen van het cordon bestond N-VA nog niet. Als legitieme opvolger van de Volksunie, die het cordon wel heeft ondertekend, zijn de toenaderingspogingen tot Vlaams Belang een krachtige koerswijziging naar rechts. Net zoals het opmerkelijk is dat N-VA in een Europese fractie zit met Forum voor Democratie, Vox en de Poolse PiS-partij terwijl ze net zo goed voor een regionalistische fractie hadden kunnen kiezen. Als dat de keuze is, maakt de partij zich verdacht als eventuele partner voor Vlaams Belang in 2024.”

“Dat zou niet de voorkeurscoalitie van Bart De Wever zijn. 2024 is namelijk zijn laatste kans om een zevende staatshervorming in de wacht te slepen en ondertussen heeft hij begrepen dat hij daarvoor de steun van de PS nodig heeft. Als je dan afkomt met een meerderheid met Vlaams Belang is dat not done in Franstalig België.” Uiteraard hangt de toekomst van het cordon niet af van de politieke voorkeur van één man. “Voor alle duidelijkheid: zodra Bart De Wever niet meer op de voorzittersstoel zit, kan er iemand anders komen die wel sympathie heeft voor Vlaams Belang”, stelt Scheltiens. “In tegenstelling tot wat N-VA beweert, staat er geen Chinese Muur tussen de twee partijen.”

de curve afvlakken

Het cordon sanitaire mag Vlaams Belang dan wel in de oppositie houden, de partij is in Vlaanderen alomtegenwoordig. In zijn boek hekelt Scheltiens de positie van extreemrechts in het maatschappelijke debat. Als voorstander van het zogeheten ‘cordon médiatique’ wil hij de aanwezigheid van extreemrechts in de pers terugschroeven. “Het cordon médiatique houdt in dat de publieke zenders en de geschreven pers extreemrechts geen platform geven. Terwijl de media vroeger nauwelijks aandacht besteedden aan kopstukken van Vlaams Belang, stappen journalisten nu op hen af. Het is moeilijk om met die mensen in discussie te gaan; in een tweegesprek ratelen ze gewoon hun standpunten af. Ik denk dat we dat moeten vervangen door grondige onderzoeksjournalistiek. Nemen we daarmee hun spreekrecht niet af? Neen, ik pleit niet dat we de partij bij wet moeten opheffen. Vlaams Belang heeft zijn eigen media. Terwijl ze jammeren dat ze niet genoeg aandacht krijgen, bouwen ze hun eigen kanalen uit.”

“Bij uitbreiding moeten de media zichzelf de vraag stellen hoe ze met extreemrechts omgaan. Hoe je er ook over bericht, ze draaien het altijd in hun voordeel.” Vlaams Belang spon inderdaad meermaals garen uit kritische berichtgeving. Het schoolvoorbeeld is de Pano-reportage over Schild & Vrienden. Hoewel het team van VRT-journalist Tim Verheyden de organisatie in een kwaad daglicht stelde, verwierf oprichter Dries Van Langenhove nationale bekendheid. Wanneer ik die stelling opwerp, knikt Scheltiens instemmend. “Nochtans waren niet de programmamakers maar de vele mediaoptredens van Dries Van Langenhove het probleem. Ik herinner mij een aflevering van Terzake waar men genderspecialist Petra De Sutter tegenover Van Langenhove had geplaatst. Die man was daar alleen maar aan het bijten en het snauwen.”

Scheltiens verwijst naar Wallonië, waar de publieke omroep en de geschreven pers het cordon médiatique al jarenlang succesvol hanteren, een van de redenen waarom extreemrechts er electoraal nooit potten heeft gebroken. In zijn boek vergelijkt Scheltiens
Franstalig België met het oninneembare dorpje van Asterix & Obelix. Als de politiek in Wallonië kan voortbestaan zonder extreemrechtse partijen, bestaat er dan een kans dat die kant van het spectrum ooit volledig zal verdwijnen? Om de beeldspraak van het boek te gebruiken: slagen we er ooit in om de curve af te vlakken?

“Ik denk dat extreemrechts altijd zal blijven bestaan”, vertelt Scheltiens. “Sinds het modernisme gaat vooruitgang steeds gepaard met reactionaire bewegingen die de klok willen terugdraaien. Conservatieve bewegingen zijn niet problematisch, maar de antidemocratische elementen die erin vervat zitten wel. We moeten die marginaliseren. Het zou wenselijk zijn dat extreemrechtse partijen niet aan de macht komen en niet wegen op de framing van noodzakelijke politieke debatten. Kijk naar de migratiekwestie: door de voortdurende aanwezigheid van extreemrechts voeren we niet het debat dat we moeten. Op dit ogenblik slapen er gezinnen met kinderen op straat. En wat doet het beleid? Tonen dat het ‘flink’ is.”

In verschillende Europese lidstaten zetelen extreemrechtse partijen in de meerderheid, een politieke situatie waar Scheltiens lessen uit trekt: “In Europa zijn vooral mensen die buiten de middenklasse vallen slachtoffer van extreemrechts. In Franse steden en gemeenten waar het Rassemblement National aan de macht is, worden sociale voorzieningen teruggeschroefd, maatregelen die sterke tweeverdieners amper kunnen deren, maar die kwetsbare mensen in de samenleving alleen maar kwetsbaarder maken. Een van de belangrijkste elementen in de strijd tegen extreemrechts is het blootleggen van de sociale demagogie. De Brexitcampagne van Nigel Farage bewees dat dat gif efficiënt kan werken. Alle extreemrechtse partijen, met uitzondering van het Forum voor Democratie van Thierry Baudet, hanteren dat discours.”

omvolking

Extreemrechts was afgelopen maand een heet hangijzer aan onze universiteit. De omvolkingslezing van Vlaams Belangkopstuk Filip Dewinter verhitte de gemoederen. Ondanks het protest liet het rectoraat de lezing doorgaan. “Ik begrijp het standpunt van de rector”, vertelt Scheltiens. “Het is moeilijk om een krasse stelling in te nemen in een context waar extreemrechts genormaliseerd is. Zelf zou ik zeggen: Dewinter komt er niet in. Het recht op vrije meningsuiting wil niet zeggen dat je op een universiteit samenzweringstheorieën moet kunnen verkondigen. Het is belangrijk dat er dan weerwerk wordt geboden; als universiteit kan je op een gezagvolle manier een ander geluid laten horen.”

Het departement Geschiedenis, waar Scheltiens aan verbonden is, greep de lezing van Dewinter aan om fascisme, omvolking en etnische zuivering in een historisch kader te plaatsen. Power in History, het centrum voor politieke geschiedenis, organiseerde namelijk een open seminarie met Scheltiens en Christophe Bush, directeur van het Hannah Arendt Instituut, als sprekers. “De weinige studenten die fan zijn van Dewinter zullen zo’n seminarie niet bijwonen. Toch moet je lezingen die voortbouwen op inzichten, onderzoek en wetenschappelijke publicaties blijven organiseren. Academici maar ook studenten spelen een belangrijke rol in de inhoudelijke strijd tegen extreemrechts.”