is het al te laat voor het klimaat?

Beginnen doe ik met een schijnbaar doodeenvoudige vraag. Waarom warmt de aarde op en hoe snel gaat het? “Omdat we broeikasgassen in de atmosfeer stoten. Vooral door het verbranden van fossiele brandstoffen. En broeikasgassen houden warmte vast, ze liggen als een dekentje rond de aarde. We zitten nu aan een opwarming van ongeveer 1,1°C ten opzichte van het pre-industriële tijdperk. Een opwarming van 1 à 2 graden lijkt weinig spectaculair. Weet dan wel dat het temperatuurverschil tussen dag en nacht groter is. Deze ogenschijnlijk minieme opwarming wijzigt ons klimaatsysteem drastisch. De neerslagpatronen veranderen, er zijn meer hitte-extremen, ijs smelt waardoor de zeespiegel stijgt, enzovoort. De opwarming brengt ons op onbekend terrein in het holoceen. Dan spreken we over de afgelopen 10 000 à 12 000 jaar. In al die tijd fluctueerde de globale temperatuur maar weinig. Anderzijds bedraagt het temperatuurverschil tussen het huidige tijdperk en de ijstijden ook ‘maar’ 4 tot 6°C. En toen zag de wereld er helemaal anders uit. De zeespiegel stond 120 meter lager en grote delen van Europa waren bedekt door een ijskap.”

een beetje warmer?

Nu zou je kunnen denken: een klein beetje warmer, een klein beetje meer mediterraan klimaat op het strand van Oostende. “Dat zou bijzonder prettig zijn, maar zo werkt het niet. We krijgen vooral veranderende weerspatronen, met name meer extreem weer, zoals extreme neerslag en hittegolven.” 

"Zonder de opwarming van de aarde zouden de hitte-extremen van de voorbije zomers nooit zo hoog zijn geweest."

 

De afgelopen zomers werden we geteisterd door hittegolven, deze zomer spoelde de halve provincie Luik weg door overstromingen. Maar kun je dat ook linken aan de klimaatverandering? Toch wel, zo blijkt. “Tot enkele jaren geleden werd gezegd: we kunnen geen individuele gebeurtenissen toeschrijven aan de opwarming van de aarde. Wetenschappers focussen zich sinds een aantal jaar op de bijdrage van de mens op individuele klimaatextremen. Sommige weersextremen zouden onmogelijk zijn geweest zonder menselijke bijdrage, andere zijn waarschijnlijker geworden. Extremen die anders ook zouden plaatsvinden, worden nog extremer gemaakt.”

“Zonder de opwarming van de aarde zouden de hitte-extremen van de voorbije zomers nooit zo hoog zijn geweest. En ook voor extreme neerslag is de link vrij eenvoudig. Doordat de atmosfeer opwarmt, kan de atmosfeer meer water bevatten en kan er ook meer water uit de lucht vallen.”

golfstroom, straalstroom

Ik laat me welwillend inleiden in de basisbeginselen van de klimaatwetenschap. En zo gebeurt het dat de termen golfstroom en straalstroom vakkundig aan me worden uitgelegd. “De straalstroom is een stroom van winden die 10 kilometer boven onze hoofden circuleert en zeker in onze regio een sterk effect heeft op het weer. Hangt de straalstroom ten noorden van ons, krijgen we lucht uit het zuiden en hebben we mooi weer. Blijft die in de zomer lang in deze positie hangen, krijgen we een hittegolf. Ligt de straalstroom ten zuiden van ons, krijgen we koude lucht uit het noorden. En passeert de straalstroom boven ons hoofd, krijgen we nat en wisselvallig weer.”

“In juli bleef de straalstroom lang hangen boven het oosten van België waardoor er daar op korte tijd veel neerslag is gevallen. De wetenschap verwacht dat je meer blokkeringen krijgt in de straalstroom door de klimaatverandering, al is dit nog niet volledig opgehelderd.”

“De golfstroom is een stroom in de oceaan die warm water van de Golf van Mexico naar onze regio brengt. Die zorgt ervoor dat het hier warmer is dan op dezelfde breedtegraad in Canada. Is daar een link met de klimaatverandering? Jawel, door het afsmelten van het ijs op Groenland en de Noordpool komt er meer zoet water in de zee, waardoor de golfstroom afzwakt en op termijn dreigt stil te vallen. Daardoor zou het hier tijdelijk wat koeler kunnen worden, maar dat stilvallen verwachten we deze eeuw nog niet.”

kantelpunten

Een begrip dat in de klimaatberichtgeving almaar frequenter voorkomt, zijn tipping points. “Het klimaatsysteem heeft een aantal kantelpunten. Die kantelpunten zijn zelfversterkende processen die onomkeerbare gevolgen kunnen hebben. Denk aan het afsmelten van de ijskap op Groenland. Wanneer een bepaald opwarmingsniveau wordt overschreden, valt het verder afsmelten van deze ijskap niet meer te stoppen, zelfs niet als de aarde niet meer verder opwarmt. Bovendien zorgt het afsmelten van het ijs ook voor een afname van het zogenaamde albedo-effect: ijs weerkaatst licht, dus wanneer er minder ijs is, wordt meer licht geabsorbeerd door de oceanen of het land en zo warmt de aarde verder op.” 

"Met de huidige maatregelen stevenen we af op bijna 3°C opwarming."

 

“Het verraderlijke aan kantelpunten is dat we niet goed weten waar ze zich precies bevinden en dat we waarschijnlijk pas een aantal jaren of decennia na het overschrijden van een kantelpunt weten dat het overschreden is.” Dat roept automatisch de vraag op of het beperken van de opwarming tot 1,5 à 2°C wel voldoende is. “Dat is een compromis tussen wat nog haalbaar is en wat nodig is om gevaarlijke klimaatverandering af te wenden. Bij 1,5°C zitten we nog vrij safe. Bij 2°C nemen we al veel meer risico’s, de tipping points indachtig. Met de huidige maatregelen stevenen we af op bijna 3°C opwarming. Met de beloften waarrond nog wel beleid moet volgen, gaan we al dichter naar de 2°C. In de meest positieve scenario’s komen we uit op ongeveer 2°C. Maar dat betekent wel dat de landen die nu in 2050 — of, in het geval van China, in 2060 — klimaatneutraal beloven te zijn, dan ook echt klimaatneutraal moeten zijn. Het beleid dat ons in die richting moet stuwen, ontbreekt tot dusver.”

koolstofopslag

Vicca doet onderzoek naar de koolstofcyclus. “Om het wat concreter voor te stellen: ik onderzoek hoe planten en bomen reageren op droogte en hitte. Ecosystemen nemen een deel van de CO₂  die we uitstoten op en vertragen zo klimaatverandering. Wanneer hitte en droogte toenemen, zal deze bufferende werking afnemen. Sinds een aantal jaar ben ik meer met de oplossingen bezig. Momenteel doe ik onderzoek rond negatieve emissietechnologieën, meer specifiek over het versneld verweer van silicaatgesteenten.”

"Het heeft weinig zin om op deze technologieën in te zetten als we niet massaal onze emissies reduceren."

 

Ik knik driftig alsof ik nog mee ben. “Doorheen de geologische geschiedenis heeft de verwering van silicaatgesteenten het klimaat gestabiliseerd. Bij de verwering daarvan wordt CO₂ vastgelegd. Door het gesteente te vermalen en aan te brengen op bijvoorbeeld landbouwbodem, kunnen we de verwering enorm versnellen en zo zouden we CO₂ kunnen opslaan. De labotesten verraden best wat potentieel. Wij zijn nu bezig met experimenten over hoe die verwering verloopt in een bodem en wat de effecten zijn van het aanbrengen van het gesteente op planten.”

Lekker handig. Alle CO₂ oppotten en voor de rest uitstoten maar. “Het potentieel van die technieken ligt ver onder wat we uitstoten. De schatting voor versnelde verwering ligt rond 5 à 10% van wat we nu uitstoten. Ook als we alle koolstofcaptatietechnieken bij elkaar samentellen — denk aan het planten van bomen — kom je nog niet aan de helft van wat we nu uitstoten. Bovendien hebben technologieën ook neveneffecten en zijn ze niet gratis. Het heeft weinig zin om op deze technologieën in te zetten als we niet massaal onze emissies reduceren.”

“We gaan CO₂ uit de lucht moeten halen door een combinatie van technieken. Theoretisch is het nog mogelijk om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5°C zonder deze technieken, maar in realiteit is het onmogelijk geworden. Tegen de tweede helft van de eeuw moeten we aanzienlijke hoeveelheden CO₂ uit de atmosfeer halen. Afhankelijk van de emissiereducties, moeten we tegen het eind van de eeuw zo’n 10 miljard ton CO₂ per jaar uit de atmosfeer halen. Dat komt overeen met ongeveer 20% van de huidige uitstoot. Bepaalde sectoren zoals de luchtvaart, de staalindustrie en de scheepvaart zijn moeilijk te decarboniseren en deze technieken kunnen die CO₂-uitstoot compenseren. Ze zullen mogelijk ook nodig zijn om te compenseren voor een overschot – dus CO₂ opslaan die we al te veel uitgestoten hebben om de opwarming tot 1,5 of 2 °C te beperken”

"Positieve effecten op de ene plaats kunnen elders een hoop ellende betekenen."

En wat gezegd van het zonlicht dimmen? “Ik hoop dat we dat nooit zullen moeten toepassen. Geo-engineering geeft de schijn dat je goed weet waarmee je bezig bent. Dat is hier niet het geval. Als je het licht van de zon gaat dimmen door sulfaataerosolen in de atmosfeer te brengen, ga je het inkomende licht verminderen. En dat heeft invloed op planten en neerslagpatronen. Bovendien zal de CO₂-concentratie in de atmosfeer niet dalen, waardoor de oceaanverzuring blijft. En eenmaal de injectie van sulfaataerosolen stopt, gaat de opwarming snel weer verder. Er zullen dus een hoop nieuwe problemen worden gecreëerd waarvan we op voorhand niet weten wat we ervan kunnen verwachten. Nog gezwegen van de ethische vragen. Wie mag bepalen wat de temperatuur is? Positieve effecten op de ene plaats kunnen elders een hoop ellende betekenen.”

het is om zeep

Het klimaat? Niets meer aan te doen. Laten we in het reine komen met de ecologische vernietiging. “Klimaatverandering is geen binair probleem. Het is niet zwart of wit. Het is nooit te laat. Je kunt altijd veel erger vermijden. Door fatalistisch te zijn help je de zaak niet vooruit.”

Actie dan maar. Welke grote klimaatwerven moeten zo snel mogelijk worden aangepakt? “Ik wil niet een sector of domein als belangrijkste werf aanduiden. De energietransitie is cruciaal, mobiliteit, landgebruik en veeteelt moeten aangepakt worden en ook de huisvesting heeft aanpassing nodig. Gebouwen moeten worden geïsoleerd en energie-opwekkers worden. De transformaties in alle sectoren moeten hand in hand gaan. Je kunt de mobiliteit niet veranderen zonder energietransitie. Het bouwen van een coherent verhaal is belangrijk. De klimaattransitie moet ook een sociaal rechtvaardig verhaal zijn, anders krijg je andere problemen. De gele hesjes zijn een voorbeeld van hoe een onrechtvaardig klimaatbeleid tot opstanden kan leiden.”

"Niets doen staat gelijk aan schade herstellen."

Maar we moeten nog bekomen van de coronacrisis. “We kunnen de coronacrisis als opportuniteit gebruiken om de klimaat- en de biodiversiteitscrisis aan te pakken. Voor de relanceplannen om de economie weer op gang te krijgen, worden veel financiële middelen vrijgemaakt die ons kunnen helpen bij de klimaattransitie. De Europese Green Deal en Europese relanceplannen gaan sterk in die richting. En ook in Amerika maakt president Biden beloftes om enorme infrastructuurwerken te doen om de klimaatcrisis het hoofd te bieden.”

maar China!

Ter opfleuring van ons gesprek had ik een fraai palet aan opmerkingen verzameld die ikzelf zou labelen als schoolvoorbeelden van dooddoeners die doch in het publieke debat her en der als grote wijsheden gelden. De eerste: de klimaatcrisis is onbetaalbaar. “Geen klimaatbeleid voeren is pas onbetaalbaar. De kosten van niets doen liggen vele malen hoger dan de investeringen om de klimaattransitie te maken. Je moet het ook echt zien als investeringen. Niets doen staat gelijk aan schade herstellen. Dat zijn kosten. Als we investeren in maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan, gaat dat ons op termijn geld opleveren. Natuurlijk heb je investeringskosten. Het kost bijvoorbeeld geld om je huis te isoleren, maar dat verdient zichzelf terug omdat je minder moet uitgeven aan energie.” 

Maar de bossen in Siberië, Sicilië, Australië en Turkije zijn aangestoken! “Je hebt drie dingen nodig voor een brand: een ontsteking, brandbaar materiaal en omstandigheden om het in gang te houden. We krijgen steeds vaker warm en droog weer zodat de branden die er ontstaan door de klimaatverandering verergerd worden.” 

"Als we eindeloos gaan opdelen, is er niets of niemand verantwoordelijk en komen we geen stap vooruit."

Maar China! Wat heeft het voor zin dat wij iets doen, gezien de beperkte mondiale CO₂-uitstoot van België? “China beweegt ook. Zij willen tegen 2060 klimaatneutraal zijn. China bouwt nog kolencentrales, dat klopt, maar ze investeren ook veel in hernieuwbare energie. Als we eindeloos gaan opdelen, is er niets of niemand verantwoordelijk en komen we geen stap vooruit. Bovendien hangen er aan de klimaattransitie heel wat opportuniteiten vast. We worden er niet slechter van. Door te investeren in hernieuwbare energie maken we komaf met de luchtvervuiling. Door onze huizen beter te isoleren, gunnen we onszelf een gezondere leefomgeving. En de investeringen in de klimaattransitie zijn een bron van groene jobs. Er zijn heel veel redenen om wel te investeren in de klimaattransitie, laten we ons op die redenen focussen.”

Allemaal goed en wel, maar wat dan met de overbevolking in Afrika? “De footprint van een gemiddelde Afrikaan is veel lager dan een Europeaan. De beste manier om overbevolking aan te pakken, is door vrouwen onderwijs te geven. Daar kan niemand iets op tegen hebben. De toename van de bevolking is trouwens niet rechtstreeks de oorzaak van de klimaatverandering. Het overgrote deel van de uitstoot staat op het conto van de rijkste mensen en zij zijn in de minderheid op deze planeet. De armste 50% van de wereldbevolking is samen verantwoordelijk voor minder dan 10% van de globale uitstoot. De rijkste 10% is samen verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de globale uitstoot.”

een beter milieu begint niet bij jezelf

Tot zover het hoofdstuk klimaatdooddoeners. De Nederlandse auteur Jaap Tielbeke schreef een naar de maatstaven van klimaatboeken druk besproken klimaatboek. De titel zat daar zeker voor iets tussen. Een beter milieu begint niet bij jezelf: klopt de titel? “De titel bevat zeker heel wat waarheid. Met individuele acties kun je maar een beperkt bereik hebben. Ook al doe je er alles aan om je footprint te beperken, het systeem is zo gemaakt dat je met alles wat je doet CO₂ uitstoot. Het systeem moet zo aangepast worden dat de footprint van elk individu automatisch naar beneden wordt aangepast. De grootste hefbomen om dat mogelijk te maken zitten niet bij het individu, maar bij de overheid. De titel is een beetje provocerend en je kunt als individu natuurlijk iets betekenen, maar we komen pas ergens als er een beleid is dat de klimaattransitie mogelijk maakt.”

"Er zijn compensatieprojecten die meer slecht doen dan goed."

Eigenlijk ben ik lekker bezig. Ik compenseer mijn vliegreisje van Deurne naar Ibiza door bomen te laten planten in de Sahel. “Als je een vliegtuigreis niet kan vermijden, dan is een compensatie beter dan niets te doen. Maar dan moet het wel een compensatie zijn die op een duurzame manier gebeurt, wat niet altijd evident is om te achterhalen. Er zijn compensatieprojecten die meer slecht doen dan goed, bijvoorbeeld door bomen te planten in een veengebied. Dat wil zeggen: op bodem waar heel veel organische materie aanwezig is. Door op deze plaats bomen te planten, onttrek je er vocht en komt de CO₂ die al eeuwen in de veengrond opgeslagen zit vrij. Een ander voorbeeld: bomen planten op brandgevoelige plaatsen.”

In hoeverre is de luchtvaart verantwoordelijk voor de klimaatcrisis? “Percentueel is ongeveer 3% mondiaal weinig. Al zijn er ook maar weinig mensen die vliegen. Voor je persoonlijke footprint scheelt vliegen of niet vliegen een hoop. Er zijn aanpassingen in het systeem nodig om de keuze voor het vliegtuig minder evident te maken. Dan denk ik aan een kerosinetaks, maar ook aan betere alternatieven zoals snelle, comfortabele en goedkope treinreizen zodat we bijvoorbeeld binnen Europa alvast zo weinig mogelijk het vliegtuig moeten gebruiken.”

keuzevak 'klimaatverandering'

De klimaatverandering is zo urgent, maar tegelijk trekt de transitie zich traag op gang. Een mens zou voor minder depressief worden. “Er zijn zeker wel momenten dat ik het niet zo rooskleurig zie. Klimaatverandering houdt me een groot deel van mijn leven bezig. Daarom ben ik me ook gaan focussen op de oplossingen, in plaats van alleen maar het probleem te bestuderen. En ik heb zelf ook al acties ondernomen om die kennis in de praktijk vertaald te zien. Denk aan het vak klimaatverandering dat alle tweede- en derdejaars in alle opleidingen van onze universiteit kunnen volgen. We hebben met enkele collega’s in 2019 ook Scientists For Climate opgericht om te helpen met het informeren van de bredere bevolking.”

Over wetenschappers gesproken. Het lijkt me frustrerend om wetenschappelijke bevindingen niet of nauwelijks vertaald te zien in het beleid. Moeten wetenschappers hun boodschap anders brengen? “Wetenschappers proberen al veertig jaar hun boodschap ‘anders’ te brengen. Het gaat hier niet over hoe de boodschap wordt gebracht. Wel over wat de boodschap is. Er moet een transformatie gebeuren die een grote impact heeft op zowat elk aspect van ons leven, dat is niet evident. En er zijn natuurlijk ook heel wat vertragingsacties geweest van vooral de fossiele brandstoffenindustrie. Die heeft al vele miljarden uitgegeven aan het zaaien van verwarring om actie te vertragen, helaas met succes.”

"2021 zal naar verwachting het jaar worden met de hoogste CO₂-uitstoot ooit."

Nu zien we alle dagen noodgedwongen wetenschappers op televisie. Naar hen wordt er, zij het soms schoorvoetend, wél geluisterd. “Corona was een heel acute crisis, terwijl de klimaatverandering op langere termijn speelt, ver buiten de beleidsperiode van regeringen. Het is ook nog eens een globaal probleem, waarbij elk land kijkt wat andere landen doen. Politici weten heus wel waar we voor staan, maar velen willen niet aan ingrijpende maatregelen beginnen waarvan mensen denken dat ze die als onaangenaam gaan ervaren. Als ik kijk naar Vlaanderen: het afbouwen van de uitstoot gaat veel te traag, maar Vlaanderen zal uiteindelijk toch mee moeten met Europa. Op globaal vlak beweegt er sinds het akkoord van Parijs eind 2015 ook wel wat meer, maar het is nog steeds te weinig en te traag. Dat wordt ook duidelijk als we naar de huidige uitstoot kijken: 2021 zal naar verwachting het jaar worden met de hoogste CO₂-uitstoot ooit. ”

De lieftallige dwarslezer zit met nog één vraag: hoe kan ik het best mijn steentje bijdragen aan een beter klimaat? “Door je te informeren, door mijn vak te volgen (lacht). Stem voor politici die meer begaan zijn met de klimaatverandering, of zet druk op politici die dat nog niet zijn. En eens je geld verdient, investeer in zaken die de transitie versnellen.”
“Stoppen met vliegen of vlees eten zijn de meest impactvolle acties om je eigen footprint te verkleinen en kunnen soms stimulerend werken voor je omgeving. Wat vlees betreft, is vooral rundsvlees te vermijden. De grote hefboom zit echter in elkaar en vooral de politici warm te maken voor de klimaattransitie.”