een echt kutproject

De exacte wetenschap was lange tijd een mannelijk bastion, waardoor de ogen lang gesloten bleven voor ‘vrouwelijke’ thema’s. Het grootschalig project Isala wil daar verandering in brengen door de vrouwelijke gezondheid centraal te zetten en draagt dan ook met trots de naam van de eerste Belgische vrouwelijke arts, feministe en activiste, Isala Van Diest (1842-1916). Sarah Ahannach steekt van wal over het tweevoudig doel van Isala: “Ten eerste hebben we de wetenschappelijke kant: het vaginaal microbioom is nog heel weinig onderzocht geweest, waar we langs deze weg verandering in willen brengen. Ten tweede vinden we het erg belangrijk dat we de vaginale gezondheid uit de taboesfeer halen. Er moet over gepraat kunnen worden.” Twee ambitieuze doelen dus, die nauw met elkaar verweven zijn en elkaar versterken.

let’s swab!

“Het idee voor Isala ontstond toen ik aan een ERC-project (European Research Council, nvdr.) werkte over lactobacillen. Het viel me op dat daarover eigenlijk heel weinig geweten was, waardoor ik de ambitie uitsprak om het te onderzoeken bij de vrouwen in Vlaanderen. Dat liep parallel met Sarahs doctoraat over microbiologie bij seksuele agressie, waar die lactobacillen van tel kunnen zijn”, vertelt Sarah Lebeer. Omdat het een citizenscienceproject is, moet er zéér goed over gecommuniceerd worden. Zeker bij een enigszins taboe onderwerp is dat delicaat. Daarom schakelden de vrouwen achter Isala het externe communicatiebureau Studio Maria in. Al een jaar zijn ze in dialoog met onder andere dat bureau, collega-professors gespecialiseerd in gynaecologie, huisartsgeneeskunde, communicatie en sociologie en met organisaties als Sensoa vzw en het Provinciaal Instituut voor Hygiëne. De wil om het goed aan te pakken is groot.

De universiteit is soms toch een beetje een ivoren toren; op deze manier kunnen we de wetenschap hopelijk dichter bij de burgers brengen.

“Ongeveer anderhalf jaar geleden zijn we met de voorbereidingen begonnen voor het project. Eerst was dat heel academisch werk, later vertaalden we dat naar het citizenscienceproject dat het nu is”, zegt Sarah Lebeer. “Daar komt véél logistiek werk bij kijken!” Haar naamgenoot vult aan: “Eline en ik waren naar een citizensciencedag geweest in Technopolis. In zowat elke talk werd gezegd dat we het communicatieve werk niet mochten onderschatten. En gelijk hadden ze! Nu wil ik het niet negatief brengen: zodra je bezig bent, wil je het goed doen voor iedereen die zich ervoor inzet.”

Het is niet het eerste citizenscienceproject van UAntwerpen. CurieuzeNeuzen, over de luchtkwaliteit in Vlaanderen, en Ferme Pekes, over de microbiologie na een fermentatieproces, gingen Isala voor. “Citizen science wordt vanuit de jonge academici zoals die van de Jonge Academie gestimuleerd”, vertelt Sarah Lebeer. “Het is een pak meer werk, maar het geeft veel voldoening. Langs deze weg zien we wat er leeft in de maatschappij. Meer en meer staan we stil bij hoe we mensen actief kunnen betrekken en met hen kunnen samenwerken voor de wetenschap. De universiteit is soms toch een beetje een ivoren toren; op deze manier kunnen we de wetenschap hopelijk dichter bij de burgers brengen.”

gezocht: tweehonderd vagina’s

Om het vrouwelijk microbioom in kaart te kunnen brengen, hebben de drie onderzoeksters dan ook vagina’s nodig, en veel. In maart 2020 werd daarom via sociale media de zoektocht gestart naar tweehonderd vrouwen die samen hun spade in de onontgonnen grond wilden zetten. In de stoutste dromen van Sarah Lebeer registreerden een kleine duizend vrouwen zich; het is immers geen vanzelfsprekend staal om te delen met onderzoekers. In werkelijkheid waren er 5528 vrouwen bereid hun benen te openen voor de wetenschap (en de daarbij horende ‘swabs’). De oproep schoot goed kuit, mede dankzij de vruchtbare tussenkomst van ambassadeur Evi Hanssen, die met haar oproep goed was voor zo’n duizend registraties. Op de inschrijvingen volgde een stortbui aan positieve reacties, tips, suggesties en persoonlijke reacties. Die reacties kwamen in de mailbox, sociale media, maar evengoed ook op straat. “Een echt kutproject!” bleek voor de verandering eens een compliment te zijn. Het verlangen naar een grondige verkenning en het in kaart brengen van wat zich onder de vrouwelijke evenaar bevindt, klonk luid. Dus let’s swab!

Wat wij gaan doen, komt eerder neer op een aantal willekeurige pagina’s per boek lezen.

Het oorspronkelijke plan om de tweehonderd uitverkorenen te selecteren op basis van vijf korte, aftastende vragen bij de registratie, in combinatie met het principe dat de snelste zwemmers meestal de buit binnenhalen, moet door het grote succes bijgeschaafd worden. Ondertussen hebben alle deelneemsters de uitgebreide vragenlijst ontvangen en zullen ze nog uitgenodigd worden om twee vaginale stalen in te leveren. Dat helpt de onderzoeksters al aan een schat aan gegevens over vrouwelijke gezondheid.

Hoewel het de natte droom van elke onderzoekster van het project is om alle deelneemsters mee te nemen naar de volgende base, moet er door de begroting van het project (voorlopig nog) geknipt worden. Beslissen welke 200 van de 5528 vrouwen de unieke Isala-kit thuis opgestuurd krijgen, is niet zomaar wat nattevingerwerk. Momenteel is er nog niet echt geweten welke vrouwelijke bevolkingsgroepen voornamelijk bereikt werden bij de eerste oproep. Op basis van de voornoemde uitgebreide enquête zal met behulp van verschillende criteria dan ook een selectie gemaakt worden om een gezonde diversiteit in de steekproef te bereiken. Statistici zullen hierbij een helpende hand bieden. De uitverkorenen zullen gevraagd worden om verschillende swabs van hun vagina, huid en speeksel gedurende verschillende fases van hun cyclus af te nemen.

onontgonnen terrein

Die swabs zullen Isala helpen het vaginale microbioom in kaart te brengen. Eline Oerlemans licht ons voor: “Ons hele lichaam zit vol bacteriën, dus ook de vagina. Er zijn een aantal manieren om die bacteriën te bestuderen. Traditioneel gebruik je vaak een microscoop, maar daarmee kan je niet zien welke bacteriën het zijn, enkel dát ze er zijn. Een andere manier is de bacteriën opkweken, waarmee we vervolgens testen kunnen doen om te identificeren welke bacterie het is en welke eigenschappen die heeft. Een minpunt daarbij is dat we veel bacteriën nog niet kunnen opkweken.”

Isala pakt het dan ook anders aan. Oerlemans gaat verder: “Sinds tien jaar is er een nieuwe techniek, high through-put sequencing genaamd. Elke DNA-molecule bevat alle informatie over de bacteriën, dus dankzij de genen kunnen we perfect identificeren welke bacterie het is en wat die zoal kan doen. Dat is een berg werk om voor een heel staal te doen, aangezien de technologie betrekkelijk jong is. Je kan het vergelijken met boeken lezen: als je nú pas zou kunnen lezen en je dan alle boeken die tot nu toe geschreven zijn, zou willen lezen, ben je lang bezig. Wat wij gaan doen, komt eerder neer op een aantal willekeurige pagina’s per boek lezen. Soms zullen we de 'pagina’s' lezen die ons veel vertellen, soms niet, maar op deze manier kunnen we selecteren tot we het ‘verhaal’, of dus de nodige informatie over bacteriën, kennen.”

Bij alle financieringsdepartementen die we zijn afgegaan, werd ons citizenscienceproject niet gekozen voor de financiering

Sarah Lebeer vult aan: “De lactobacillen zijn een grote groep van bacteriën die nodig zijn voor een gezond ecosysteem. De angst bestaat dat die bacteriën verdwijnen door onze huidige manier van leven. Alleen… dat weten we niet zeker. Juist omdat het vaginaal microbioom zo onbekend is, weten we niet wat normaal is voor een vagina, bijvoorbeeld hoeveel lactobacillen gemiddeld voorkomen in de vagina, en welke bacteriën nu echt van belang zijn.” Maakt dat veel uit? “Zodra we weten wat ‘normaal’ is, kunnen we op zoek gaan naar een oplossing voor de vrouwen met pakweg beduidend minder lactobacillen.” Sarah Ahannach pikt daarop in: “We weten eigenlijk niet goed wat de precieze impact is van onze moderne levensstijl. Ook daarom is Isala belangrijk: zodra we weten welk effect iemands algemene gezondheid, eetpatronen, leefomgeving, noem maar op, hebben op het vaginaal microbioom, kunnen we de vrouwen bij wie het misgaat ook hélpen.”

what a woman gotta do

“Door de genderdisbalans tussen mannen en vrouwen in de wetenschap is er heel weinig geweten over dat vaginaal microbioom”, merkt Sarah Ahannach op. “Daar komt de taboesfeer natuurlijk bij, maar nu het onderzoek zo breed gedragen wordt, raakt het taboe hopelijk wat doorbroken.” Het is immers duidelijk dat de vrouw in Vlaanderen om het onderwerp geeft en dat erover gesproken móét worden. Dat betekent echter niet dat het belang van het onderzoek overal (meteen) doordrong. De fondsenpoel bleef lange tijd droog. “Bij alle financieringsdepartementen die we zijn afgegaan, werd ons citizenscienceproject niet gekozen voor de financiering”, zegt Sarah Lebeer. “Dat was jammer. Natuurlijk kunnen we niet zomaar zeggen dat ze het onderzoek nutteloos vonden, maar dat het niet bovenaan de lijst staat, is zo wel duidelijk.” Eline Oerlemans pikt daarop in. “We pakken het nu eigenlijk een beetje omgekeerd aan: in plaats van eerst de financiers te overtuigen, tonen we samen met 5528 vrouwen in Vlaanderen aan dat het onderwerp wél van tel is.”

De Wereldgezondheidsorganisatie voorspelt dat meer en meer mensen zullen sterven aan resistente bacteriën door overmatig gebruik van antibiotica.

Down there leeft, zoveel is duidelijk. Sarah Lebeer legt uit: “De Wereldgezondheidsorganisatie voorspelt dat meer en meer mensen zullen sterven aan resistente bacteriën door overmatig gebruik van antibiotica. In de gynaecologie en voor bevallingen worden antibiotica veel gebruikt, te veel.” Daar moeten we dus vanaf. Een breed onderzoek als Isala is daarvoor broodnodig. Sarah Lebeer gaat verder: “Idealiter kunnen we een gedetailleerde kaart maken van pakweg vijfduizend vrouwen, zodat we weten wat de meest voorkomende bacteriën zijn, welke types het zijn en welke eigenschappen die bacteriën hebben. Daarnaast hopen we een paar goede lactobacillen te isoleren, te identificeren en hun goede eigenschappen te benoemen. Dat is uiteraard nog jaren werk, maar therapeutisch gezien zou dat ontzettend veel kunnen betekenen."

V-day

De lancering van Isala en de zoektocht naar tweehonderd vrouwen opstarten in volle coronatijden leek eerst niet zo vanzelfsprekend. De geplande media-aandacht, zoals een interview met Danira Boukhriss, viel in het water en de vrees bestond dat de stalen afnemen te hard zou doen denken aan de COVID-19-testen. Uiteindelijk waagden ze toch de sprong, aangezien de focus op gezondheid en (microbiële) gezondheid ook in hun voordeel kon uitdraaien. De eerste fase in het onderzoek liep bovendien toch hoofdzakelijk digitaal en de kits zijn ondertussen al corona-proof gemaakt. De drie onderzoeksters kwamen dan ook niet van een kale reis terug; de sociale media hebben immers voor een gladde doorgang naar het bredere publiek geleid. Het startschot is nu onherroepelijk gegeven: een kleine stap voor de vrouw, maar een grote stap voor de vrouwelijke gezondheid.  

Een kleine stap voor de vrouw, maar een grote stap voor de vrouwelijke gezondheid. 

De huidige pandemie en de grote stortvloed aan reacties vragen nu de nodige flexibiliteit en rekbaarheid van het project. Een strakke tijdlijn volgen zit er voorlopig dan ook niet echt in, maar als de coronacrisis ons iets geleerd heeft, is het wel soepelheid. Lebeer, Ahannach en Oerlemans hopen in de komende maanden in ieder geval nog voldoende funding te vinden om de eerste dracht van tweehonderd Isala-kits te laten opvolgen door een nog grotere tweede. Hoe het ook uitdraait, aan het einde van de tunnel wacht voor iedere deelneemster hoe dan ook een persoonlijk overzicht van haar vaginaal microbioom. De climax van Isala is zeker nog niet bereikt, maar tenslotte is elke nieuwe dag toch een beetje V-day.