rilatine: onschuldig oppeppertje of gevaarlijke drug?

Studenten zoeken al jaren naar al dan niet illegale ondersteuning bij de examens en smart drugs zijn daar het nieuwe voorbeeld van. Het medicijn is niet zonder doktersbrief te verkrijgen, maar er leiden meerdere wegen naar rilatine. Onder studenten is een illegale handel ontstaan om de regelgeving te omzeilen. Studenten die een doktersbrief hebben, halen bijvoorbeeld bewust te veel rilatine of kopen het online in, waar nog minder toezicht is. 

Wat zit er in rilatine en bij welke diagnoses wordt het verstrekt? Rilatine wordt voornamelijk voorgeschreven aan mensen, vaak kinderen, die de diagnose ADHD hebben gekregen. De werkzame stof in het middel is methylfenidaat, een psychostimulans die het centraal zenuwstelsel stimuleert en vergelijkbaar is met amfetamine (speed), maar aanzienlijk minder potent is. Methylfenidaat is een omstreden stof, die zelfs op de opiumlijst staat. Nieuw is het middel niet, in de jaren 60 werd het al op de markt gebracht en soms ook door studenten gebruikt. Studenten die het middel slikken zijn ervan overtuigd dat het hun concentratievermogen verhoogt, waardoor hun examenprestaties verbeteren. 

Volgens de eerder genoemde studie piekt het oneigenlijk rilatinegebruik tijdens de blok. Volgens professor Geert Dom, gespecialiseerd in verslavingsproblematiek, valt dat te verklaren: "De examenstress die we voelen brengt zeker niet in iedereen het beste naar boven. In een sterk competitieve en stressvolle omgeving is de neiging om naar hulpmiddelen te grijpen groter.” Natuurlijk geldt ook: als je eenmaal begint aan het middel, is het gemakkelijker om het nog eens te gebruiken. De nadelen van rilatinegebruik blijven echter vaak onderbelicht in de mond-tot-mondreclame onder studenten.

sensibilisering onder studenten

Een groot probleem bij illegaal rilatinegebruik is dan ook dat veel studenten niet weten wat de effecten van het medicijn zijn. Dirk Van Look, die zich op het onderwerp stortte na het overlijden van zijn dochter, waar rilatine vermoedelijk een factor was, pleit daarom ook voor sensibilisering onder studenten: “Ze moeten weten dat het gevaarlijk is.” Hij hoopt dat hij het imago van het medicijn kan bijstellen door een tegengeluid te geven, waardoor studenten minder geneigd zullen zijn om naar het middel te grijpen.

Overigens moet wel worden gezegd dat rilatinegebruik in verreweg de meeste gevallen niet levensgevaarlijk is en in de beschreven overlijdensgevallen niet onomstotelijk de enige oorzaak is. Vaak gebruikten de patiënten ook nog andere middelen of hadden ze bijvoorbeeld een rookverslaving, zoals blijkt uit een onderzoek van Nederlands bijwerkingencentrum Lareb uit 2017.

In het geval van Van Look is het anders, zijn dochter, studente Productontwikkeling aan UAntwerpen, gebruikte enkel rilatine. Bijzonder aan de situatie is dat het misging nadat de studente achttien werd en min of meer zelf verantwoordelijk was voor haar rilatinegebruik. Dat roept meteen de vraag op of meer medische controle nodig is nadat ADHD-patiënten officieel volwassen worden. In het kielzog van deze constatering pleit Dirk Van Look dan ook voor meer bewustwording over het medicijn bij huisartsen, die als enige verantwoordelijk zijn voor de verstrekking ervan wanneer een kind met ADHD dat rilatine slikt, achttien jaar wordt. Let wel, controle is verder niet verplicht: als jongvolwassenen niet op spreekuur willen komen om over hun medicijngebruik te praten, hebben zij dat recht. In het algemeen vindt Dirk Van Look sowieso dat er bij een ADHD-diagnose vaak te snel onterecht naar rilatine wordt gegrepen, mede door de farmalobby die het product promoot met als argument dat de voordelen opwegen tegen de nadelen. De nadruk zou eerder moeten liggen op psychosociale begeleiding. Geert Dom heeft eerder een voorkeur voor een combinatie van behandelingen.

van misselijkheid tot verslaving

Is het echt zo gevaarlijk? Het is lastig om dat eenduidig te beantwoorden. Zoals dat bij medicijnen gaat, heeft ook rilatine een waslijst aan mogelijke bijwerkingen. Geert Dom: “De traditionele bijwerkingen bij mensen die het middel regelmatig nemen zijn hoofdpijn, eetlustverlies, misselijkheid, haarverlies, depressiviteit en soms hartritmestoornissen.” Daarnaast kan je bij rilatinemisbruik ook last hebben van angstklachten, verhoogde stressgevoeligheid en onrust. Als je het te vaak neemt, kan het ook verslavend werken: “In het afkickcentrum waar ik werk, zie ik weleens mensen met een verslaving aan rilatine. In de ergste gevallen vertonen zij verschijnselen als paranoia en gedragsontregeling. Maar die verschijnselen zijn dosisgebonden, situatiegebonden en hangen af van de individuele gevoeligheid van de persoon voor het middel. Als je al een aanleg hebt voor hartritmestoornissen, kan het daardoor gemakkelijker escaleren.” 

kortstondige effecten

De vraag blijft of het middel nu eigenlijk wel werkt. Heeft het imago van rilatine gewoon een groot placebo-effect waaraan ons aan vastklampen? Geert Dom: “In principe heeft alles een placebo-effect. Als je studenten een pilletje geeft en zegt dat dit hun leervermogen verhoogt, dan zullen er veel wat beter leren. In dit geval is het medicijn echter wel degelijk een sterk psychoactief middel.” De effecten zijn er dus wel degelijk, maar ook daarbij plaatst Geert Dom een kanttekening: “Rilatine kan je een beetje helpen om je concentratie en aandachtsvermogen te verbeteren op korte termijn. Als je dat langer gaat gebruiken, en dan praat ik over weken, ga je er geen profijt van hebben op je cognitieve functies. De negatieve effecten op geheugen, aandacht en dergelijke zullen gaan overheersen. Je bent dan juist verder af van wat je eigenlijk wilde bereiken.”

Een belangrijke opmerking bij het medicijn is ook dat gebruikers die geen ADHD hebben, eerder de negatieve effecten ervan zullen ondervinden. Ook maakt Geert Dom een duidelijk onderscheid tussen de effectiviteit van rilatine bij eenvoudige en complexe taken. Bij eenvoudige taken, piekprestaties zoals een wedstrijd boksen, is er een duidelijk zichtbaar effect; bij complexe taken ligt het anders. “Bij complexe taken blijkt het veel minder efficiënt om je concentratievermogen te verhogen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan een medische operatie leiden of multitasken in het algemeen.”

Piekprestaties is hier dus het sleutelwoord: op lange termijn zal rilatine je studeerprestaties eerder afbreken dan opbouwen. Geert Dom illustreert het concept nog verder met een historisch voorbeeld: “In de Tweede Wereldoorlog kregen de Duitse tanksoldaten tijdens het Ardennenoffensief dagelijks amfetamine, daar zag men ook al dat er sprake was van een piekprestatie bij het middel. Als het gaat om een paar dagen, helpt dat. Ze hebben hetzelfde geprobeerd toen de Duitsers Moskou probeerden te veroveren, maar daar duurde de strijd veel langer en dan begon dat tegen te werken, want die soldaten sliepen niet meer. Het stimulerend effect verdwijnt ook na een paar dagen.” Treffend, aangezien de blok soms ook wel wat weg heeft van een oorlogsgebied, waar opperste concentratie tijdens het studeren een noodzakelijkheid is om niet verrast te worden door de te overwinnen examens. Tegelijkertijd is het overduidelijk niet alles goud wat er blinkt. Rilatine is geen wondermiddel en straft je lichaam af als je het misbruikt, wat in het algemeen van medicijnen gezegd kan worden.

Rilatine is dus zeker niet risicovrij bij studenten die het middel oneigenlijk gebruiken. Hoewel het wel degelijk een effect heeft en op korte termijn je cognitieve functies versterkt, verwisselen die voordelen zich op lange termijn voor nadelen. Maar zelfs ondanks de piekprestaties is het nooit zonder meer een toevoeging, vooral bij complexe taken. Daarbij komt dat rilatine verslavend kan zijn en een hele rits aan vervelende bijwerkingen kan hebben, die dan wel weer sterk afhangen van de dosis, maar ook sneller voorkomen als je enkel slikt om beter te studeren. Misschien de volgende keer toch maar gewoon een kop koffie.