Generatiegepact

Professor Erik Henderickx, docent Human Resource Management (TEW) en arbeidssociologie (PSW), licht toe waarom vergrijzing en globalisering onze generatie later een serieuze hak zullen zetten. Te beginnen bij het begin:

Wat is er precies aan de hand?

Erik Hendrickx Het grote probleem is de dalende demografische instroom op de arbeidsmarkt. Kijk, in 1945 is er een puur boekhoudkundige berekening gemaakt om te kijken wanneer het mogelijk was om een werknemer met pensioen te laten gaan, zonder dat het onbetaalbaar wordt voor de overheid. Toen kwam men uit op 65 jaar, de huidige ‘wettelijke’ pensioenleeftijd voor mannen (64 jaar voor vrouwen). De afgelopen zestig jaar is er echter heel wat veranderd: dankzij de verbeteringen in de geneeskunde en de betere gezondheidszorg is de gemiddelde levensverwachting er zienderogen op vooruitgegaan. Er moeten dus heel wat meer ouderen onderhouden worden. Als je die berekening uit 1945 nu opnieuw zou maken, aan de hand van de factoren van vandaag, dan blijken er onvoldoende financiële middelen te zijn om op je 65ste van je oude dag te gaan genieten. Nee, je zou moeten blijven werken tot je 80ste om je pensioen bekostigd te krijgen, als je de statistieken wil geloven.

Zullen we effectief tot ‘ons tachtigste’ moeten werken?

Hendrickx Dat is overdreven, lijkt me. Ik denk dat we een beetje af moeten van het standaardpatroon waarbij je een standaardloopbaan hebt van studeren, werken en je dan terugtrekken uit het beroepsleven. Er moet meer flexibiliteit voor werknemers ingebouwd worden, wat betekent dat ze niet enkel moeten werken. Minder werken en terug wat bijstuderen is bijvoorbeeld een optie: zo kan je competitief en inzetbaar blijven op de arbeidsmarkt. Dat dient natuurlijk niet enkel vanuit een louter economisch standpunt bekeken te worden. Meer tijd vrijmaken voor je kinderen of voor je ouders in het kader van palliatieve zorg, dat zijn ook mogelijkheden. Samengevat: mensen gaan meer intermezzo’s moeten inlassen in hun arbeidsleven. Dan blijf je natuurlijk nog met het probleem zitten dat veel bedrijven hun werknemers afdanken op relatief jonge leeftijd door hen met brugpensioen te sturen, initieel een sociale verworvenheid. In dat denken over het einde van de loopbaan moet dus ook iets veranderd worden. Oudere werknemers hebben ervaring en vaardigheden waarover jongeren vaak nog niet beschikken. Zorg ervoor dat het werk van die ouderen minder stresserend is. Maak het werk trouwens voor iedereen gewoon leuker, dan blijf je met plezier langer werken.

Als bedrijven bij herstructureringen minder gebruik mogen maken van het brugpensioen, dan zullen het toch de jongeren zijn – met hun vaak onzekere en tijdelijke contracten – die als eerste aan de deur worden gezet?

Hendrickx Het is ofwel het een, ofwel het ander. Dat is geen keuze van de Belgische politiek. Bedrijven gaan tactisch te werk, kijk maar naar Volkswagen. Wanneer het arbeidsvolume in een multinationale onderneming moet verminderen, zie je de solidariteit van de vakbonden afbrokkelen. De Duitse vakbonden zeggen: wij zijn bereid zoveel uur langer te werken tegen hetzelfde loon. Het feitelijke uurloon verlaagt dus. Dat betekent dat zij goedkoper kunnen produceren. Als je dan 500 km verder een andere vakbond hebt met andere afspraken, dan worden beide vakbonden tegen elkaar uitgespeeld. Dat was trouwens identiek hetzelfde scenario bij Renault Vilvoorde. Eigenlijk is dat gewoon typisch aan de strategie van een kapitalistische economie: het verdeel-en-heers-stramien. Ondernemingen zijn wereldspelers geworden en België is maar een pion op het schaakbord. De politiek staat volledig buiten spel.

Buiten de stijgende pensioenskosten zijn er toch nog andere factoren die een invloed op de staatskas hebben? Het BNP/capita (het bruto nationaal product per hoofd van de bevolking) en de te herverdelen beschikbare rijkdom zijn toch ook groter geworden?

Hendrickx Ja, maar je moet weten dat wanneer het BNP bijvoorbeeld met 2% stijgt, je ook 2% minder mensen nodig hebt omdat onze arbeidsproductiviteit eveneens verbetert.

Kunnen we dan niet zeggen dat we vandaag – omdat we meer produceren met minder mensen – gewoon minder arbeidskrachten nodig hebben in het productieproces om evenveel welvaart te creëren?

Hendrickx Maar dan heb je ook minder mensen die een primair (uit arbeid, nvdr.) inkomen verwerven. Minder inkomen verwerven wil zeggen dat je minder koopkracht hebt en dan kom je weer terecht in een vicieuze cirkel waar minder gekocht wordt en de economie minder sterk groeit.

Maak het werk voor iedereen gewoon leuker, dan blijf je met plezier langer werken.

U had het over de verminderde instroom op de arbeidsmarkt. Is dat zo’n slechte zaak voor werknemers? Als het aanbod aan arbeidskrachten daalt, gaat de prijs – het loon dus - toch omhoog?

Hendrickx Je weet het neoliberale denken goed te formuleren. Dat is ook net het paradoxale aan de arbeidsmarkt. Enerzijds heb je een aantal mensen dat structureel werkloos is, anderzijds zit je met meer dan honderd knelpuntberoepen. Je blijft dus met een enorme spanning zitten. Ook al is er een kwantitatieve verandering tussen vraag en aanbod, je hebt nog altijd de competenties nodig om die jobs ingevuld te krijgen, of de mensen die bepaalde jobs willen doen. Het gaat dan over de arbeidsomstandigheden en vooral de kwaliteit van de arbeid, zoals leermogelijkheden, voldoende leefbare stress, uitdaging...

Laten we het even over de kost van de vergrijzing hebben. De Studiecommissie voor Vergrijzing (SvV) heeft berekend dat vanaf 2010 de kosten zouden beginnen op te lopen, om in 2030 met 3,4% van het BBP gestegen te zijn. Is dat zo’n groot probleem? Na 2030 zouden de kosten namelijk terug dalen.

Hendrickx Men komt tot een evenwicht, maar je moet niet te eng kijken: het gaat niet alleen over pensioensuitkeringen. Een tweede belangrijke pijler is de gezondheidszorg. Wanneer worden die kosten in een mensenleven gemaakt? Vanaf 80+ stijgen de kosten voor gezondheidszorg ongelooflijk. Het is dus de combinatie van pensioenuitgaven – waar je een correct cijfer van hebt – en gezondheidsuitgaven. Een federale begroting die veel sneller gesaneerd kan worden is een absolute voorwaarde. Vandaag worden evenwichten of een positief saldo verkregen door pensioenfondsen als éénmalige inkomsten te boeken, en dus de verplichtingen gewoon te verschuiven naar de volgende begrotingen. Dit is niet ernstig.

Armoede

Het menselijke aspect mag niet uit het oog verloren worden. Als de pensioenen omlaag gaan zullen mensen erbij inschieten. Vandaag leeft een kwart van de 65-plussers al onder de armoedegrens in België.

Hendrickx Juist, reden te meer om mensen langer te laten werken. Ze kunnen dan langer bijdragen betalen.

Nog een bedenking: de rijkeren zullen ondanks alles van een mooiere oude dag kunnen genieten, terwijl de minder begoeden dreigen onder de welvaartsgrens te zakken als het pensioenstelsel in de huidige vorm niet kan blijven bestaan.

Hendrickx Ik leg je eerst even het Belgische systeem uit: dat berust op drie pijlers: de eerste pijler is het wettelijke pensioen, overigens een van de laagste uitkeringen in Europa. Daarnaast komt er pijler twee: de groepsverzekering die gesteund wordt door je voormalige werkgever. Als je met pensioen bent, krijg je uit die verzekering een bepaald kapitaal terug, of een extra maandelijkse uitkering. Het individueel pensioensparen is de derde pijler: dat is fiscaal interessant en aftrekbaar. Wie doet dat? Dat zijn de hogere sociale lagen of inkomensgroepen die het zich kunnen permitteren om eens iets aan de kant te zetten. Je ziet dat het systeem vandaag al compleet scheefgetrokken is. Komt daar nog eens bij dat ouders vroeger stierven op relatief jonge leeftijd. Mensen worden nu ouder, dat is een onvermijdelijke demografische evolutie. Het brengt met zich mee dat het veel langer duurt vooraleer het vermogen wordt doorgeschoven naar de volgende generatie. Dat maakt alles nog stukken ingewikkelder.

Pensioenen zouden niet enkel armoedebestrijdend moeten zijn, maar ook een zekere vroegere levensstandaard in stand moeten houden. Of slaan we daar de bal wederom mis?

Hendrickx Dat is niet realistisch: de overheid betaalt sowieso al de laagste pensioenen. Ga daar nog eens in knippen… Wat blijkt trouwens: zij die (te) jong met brugpensioen gaan moeten veel sneller beginnen hun spaarpot aan te spreken, waardoor de kans groter wordt dat ze op zeventig jaar onder de armoedegrens zakken. De vraag is feitelijk hoe lang je het huidige systeem nog kan handhaven. Momenteel werken we dus met het repartitiesysteem: de huidige actieve bevolking betaalt de pensioenen voor vandaag. Misschien is een hervorming naar het kapitalisatiesysteem (de tweede en derde pijler, nvdr.) wel opportuun: dan spaar je tijdens je actieve leven voor je eigen oude dag. Welke van de twee je echter ook kiest, er zal altijd een bepaalde generatie de dupe zijn en die zal dubbel moeten betalen: voor zichzelf en voor de ouderen.

En dat is de huidige studentenpopulatie? De Morgen heeft die al tot de babylosersgeneratie gedoopt, de slachtoffers van de babyboomers.

Hendrickx Er is ontegensprekelijk onzekerheid bij de huidige generatie. Meer en meer jongeren ‘kiezen’ ervoor om hun carrière te beginnen met tijdelijke baantjes. Hoe komt dat? Soms hebben bedrijven veel mensen nodig en soms ook niet. Vroeger had je dan nog de relatieve zekerheid dat je tijdelijke contract omgezet werd naar een contract van onbepaalde duur, maar dat is al lang niet meer het geval. Het idee om één job 48 weken per jaar gedurende de rest van je leven uit te oefenen is toch reeds achterhaald. Dat willen werknemers trouwens ook niet meer: hun carrière staat voorop en daarom zoeken ze om de vijf jaar nieuwe horizonten op. Daarbovenop heb je natuurlijk nog de mensen die voldoende tijd willen voor hun gezin. De ondernemingen zullen daar dus ook rekening mee moeten houden. Het is niet zwart of wit meer: er is heel wat onzekerheid de economie binnengeslopen. België komt op die manier steeds meer onder druk te staan. Waar had je vroeger meer jobzekerheid dan in de autoassemblage? Kijk nu eens naar Renault en Volkswagen.

Globalisering

Vanwaar komt die druk dan?

Hendrickx The world is flat.

Excuseer? Die stelling is een paar eeuwen geleden toch al ontkracht?

Hendrickx Journalist en auteur Thomas Friedman heeft zijn laatste boek zo genoemd. (Henderickx verwijst ons naar een uiteenzetting van Friedman: mitworld.mit.edu/video/266, nvdr.) Kijk, hij onderscheidt drie periodes. In de eerste periode dachten de Europeanen dat de wereld vlak was. Ontdekkingsreizigers die op weg waren naar India kwamen toen plots in Amerika uit. En wat blijkt: de wereld is toch niet vlak. Goed, de Europeanen spelen hier op in door delen van de wereld te koloniseren. Golf nummer twee is dan de opkomst van multinationale ondernemingen. Wereldwijd beginnen bedrijven productie-activiteiten op te zetten. En zo belanden we bij de derde golf: die voorheen ‘onderontwikkelde’ landen beginnen zelf met initiatieven op de proppen te komen. Ik denk aan India, China of Brazilië. Ze beginnen een eigen welvaart op te bouwen en dat gaat relatief vlot. Van een milieuwetgeving is er immers hoegenaamd geen sprake en over sociale beschermingsmaatregelen gaan ze daar al helemaal niet moeilijk doen. Arbeidsrecht wordt daar als bespottelijk beschouwd. Tegen zo’n economieën kunnen we dus niet concurreren. Eventueel kunnen we hun vakbonden gaan subsidiëren om zo tot een tegenbeweging te komen, maar hier is natuurlijk geen politiek draagvlak voor.

Schuilt de oplossing voor vergrijzing niet juist in globalisering? De EU is toch groot genoeg om bepaalde maatregelen te nemen?

Hendrickx In de eerste plaats moet de nationale overheid natuurlijk haar verantwoordelijkheid nemen. Concreet denk ik dat wij minstens op drie zaken moeten letten. De Belgische overheidsschuld moet dringend omlaag: zonder éénmalige trucs, zoals bij het pensioenfonds van Belgacom bijvoorbeeld. Er moeten meer mensen aan het werk blijven: die leveren solidariteitsbijdragen. Vervolgens moeten we nog hopen dat die mensen zich ook goed voelen op hun werk. Als laatste zijn er nog de uitkeringen: er moet rekening gehouden worden met de welvaartsstijging.

En Europa?

Hendrickx Een van de doelstellingen van de Europese Unie is een liberalisering van de economie. Er gaat meer concurrentie komen, wat beter is voor de consument. De EU pleit voor een vrije markt van goederen, diensten en arbeid. Waarom zouden we inderdaad ook niet pleiten voor een sociale unie? Gaan we de pensioenen in België gelijk stellen aan die van Polen of Portugal? Of gaan we Polen dwingen op de hoogte te komen van België of Duitsland? Nou ja, al die politieke partijen steken hun kop toch maar in het zand.

Het probleem van vergrijzing is niet bepaald populair.

Hendrickx Inderdaad, en dat is jammer. Deze generatie jongeren – en de ouderen van morgen – zouden wel eens het voornaamste slachtoffer kunnen worden.