slaapwandelen we richting Derde Wereldoorlog?

Op het moment van dit gesprek (vrijdag 4 februari, n.v.d.r.) heeft Poetin nog geen orders gegeven om Oekraïne binnen te vallen. Het blijft vooralsnog bij fikse dreigementen die worden geschoten van West naar Oost en terug. Ik vraag aan Sauer hoe we dertig jaar na het einde van de Koude Oorlog op dit niet bijster comfortabele punt zijn beland. “Het Westen heeft in de jaren negentig de kans gemist om Rusland op een voet van gelijkheid te integreren in de Euro-Atlantische veiligheidsstructuur. Er zijn wel stapjes gezet, maar die waren voor Rusland onvoldoende. Wat was de situatie? De Sovjet-Unie implodeert en Rusland blijft over, maar is een stuk kleiner dan de Sovjet-Unie en geldt als de verliezer van de Koude Oorlog. Dat zorgt sowieso voor frustraties en trauma’s. Dan is het interessant om de vraag te stellen hoe het Westen daar als overwinnaar mee is omgegaan.”

een diploma halen voordat de bom valt

“Ik maak weleens de vergelijking met gelijkaardige situaties in het verleden na grote oorlogen en ga dan bijvoorbeeld terug naar 1815, de oorlog tegen Napoleon. Napoleon had heel Europa veroverd en stond aan de poorten van Moskou. Nadat hij in Waterloo werd verslagen, gingen de belangrijkste naties op dat moment in Europa aan tafel zitten om afspraken te maken over oorlog en vrede, wat wij in ons jargon collectieve veiligheid noemen. En heel belangrijk daarbij is dat de verliezer van deze oorlog, Frankrijk, mee aan tafel mocht zitten. Dat heeft in de negentiende eeuw geleid tot decennia van vrede en stabiliteit. Tot 1870 met de Frans-Pruisische oorlog.”

Maar er zijn ook voorbeelden te vinden waarbij het niet huldigen van dit principe verkeerd uitdraait. “Toen Duitsland de Eerste Wereldoorlog verloor, is Duitsland niet opgenomen in het grotere geheel. Integendeel, Duitsland moest voldoen aan herstelbetalingen wat tot meer frustraties heeft geleid en uiteindelijk tot de opkomst van het Nazisme en Hitler. Na de Tweede Wereldoorlog hadden we onze les geleerd en werden Duitsland en Japan wel opgenomen in de wereldgemeenschap en dat zijn nu twee stabiele en democratische staten. Na de Koude Oorlog daarentegen waren we die les kennelijk vergeten en hebben we nagelaten een collectieve veiligheidsorganisatie op te richten. Rusland was hier nochtans vragende partij voor. De Westerse leiders, en dan vooral de Amerikaanse president Bush Sr., wilden de bestaande instellingen zoals de NAVO laten voortbestaan.”

Maar de NAVO, dat is toch zoiets als water, vuur en lucht? Aan het bestaan valt niet te tornen. “De NAVO is geen collectieve veiligheidsorganisatie. De NAVO is een collectieve defensieorganisatie, een alliantie gericht tegen een externe vijand. Het is heel bizar dat zo’n alliantie blijft voortbestaan in vredestijd. Ik ken geen enkel ander voorbeeld daarvan. Na de Eerste en Tweede Wereldoorlog werden de allianties ontbonden. Het Warschaupact, de tegenhanger van de NAVO, is in 1991 ontbonden. De NAVO is een uitzondering. De NAVO had begin jaren negentig een probleem. De vijand was immers weg en dus moest de NAVO op zoek naar een nieuwe externe vijand. Dat was eerst Joegoslavië, vervolgens terrorisme en nu komen we weer bij de oude vijand uit die de nieuwe vijand is geworden.”

“Als er een collectieve veiligheidsorganisatie zou zijn geweest, zouden conflicten kunnen worden uitgepraat tussen gelijke partijen en zou er een vangnet zijn geweest. In dit geval hebben we nagelaten zo’n organisatie op te richten en zijn we min of meer voortgegaan op het pad van de Koude Oorlog met twee machtsblokken tegenover elkaar. Het ruwe machtsspel van internationale politiek leidt altijd tot conflicten waarbij er geen vangnet is als er geen oplossing wordt gevonden. Men kon bij het blijven voortbestaan van de NAVO in 1991 zien aankomen dat dat tot serieuze conflicten met Rusland zou leiden. Veel experten hebben dat toen ook voorspeld.”

carrière maken voordat de bom valt

Duidelijk, de voedingsbodem voor een conflict met Rusland is er al enige tijd. Waarom is de plant dan nu gegroeid? “De NAVO zou niet alleen blijven voortbestaan na 1991, de NAVO werd ook nog eens uitgebreid richting Rusland. En wel drie keer, tot aan de grens met Oekraïne en Georgië. Dat was de rode lijn voor Rusland. Rusland zag al niet graag de uitbreiding van de NAVO, er waren hier tussen haakjes ook mondelinge beloftes over, maar de uitbreidingen zijn wel gebeurd. En vooral Oekraïne ligt door haar belangrijke geografische ligging bijzonder gevoelig. Andere experts zeggen dat Rusland per definitie expansionistisch is. Het is het aard van het beestje, zeg maar. Mijn theorie is anders. Wat Rusland nu doet, is een reactie op de uitbreiding van de NAVO en het overschrijden van de rode lijnen.”

"Wat Rusland nu doet, is een reactie op de uitbreiding van de NAVO en het overschrijden van de rode lijnen."

“Landen als Georgië en Oekraïne willen bij de NAVO, dat is zo. Maar is het als NAVO slim om hierop in te gaan? Ik was indertijd ook voorstander van de uitbreiding van de NAVO. Maar dan ook met Rusland, want zo krijg je die collectieve veiligheidsorganisatie. Op de NAVO-top in Boekarest in 2008, waar beslist werd dat Oekraïne en Georgië lid zouden worden, was Poetin aanwezig en hij heeft daar gezegd dat hij de Krim zou afnemen als Oekraïne lid zou worden van de NAVO. Dat is ook gebeurd in 2014, niet goed te keuren en tegen alle rechtsregels in, maar het valt vanuit Russisch standpunt te begrijpen.”

Nu lees je weleens dat er ook binnenlandse motieven spelen. Dat Poetin persoonlijk gekrenkt is door het einde van de Sovjet-Unie en dat hij binnenlandse economische achteruitgang wil camoufleren. “Dat is een derde mogelijke verklaring, naast de expansionistische school en de school die ik volg. Ik denk zeker dat ook binnenlandse motieven meespelen. Poetin is bang dat revoluties in buurlanden zouden overslaan naar Rusland. Het zijn revoluties pro democratie en mensenrechten, dus dat is niets wat hij meteen ziet zitten als autoritair leider. Een democratische vlam in Oekraïne zou naar Rusland kunnen overslaan, ook een reden waarom hij in 2014 Oekraïne is binnengevallen, waar er inmiddels als zo’n 14.000 dodelijke slachtoffers zijn gevallen.”

"We staan voor de grootste veiligheidscrisis sinds lange tijd op het Europese grondgebied."

En toen stelde ik een rationele vraag. Hebben de partijen er belang bij het tot een oorlog te laten escaleren en heeft Rusland überhaupt de slagkracht om een oorlog aan te gaan? “Zoals je de vraag stelt, zit er achter conflicten een rationaliteit. Als je de militaire capaciteit van Rusland bekijkt, zou het Oost-Oekraïne makkelijk kunnen binnenwandelen, misschien zelfs tot aan Kiev. Er zullen veel kisten terugkeren naar Rusland en dat zal de Russische bevolking niet appreciëren. Het zou niet Poetins slimste zet zijn; daarom verwachten de meeste waarnemers ook dat het niet zo ver komt. Als je naar de geschiedenis kijkt, zijn er veel niet-rationele beslissingen door politieke leiders genomen, met alle ellende van dien. Denk aan het begin van WOI. We slaapwandelen soms richting wereldoorlogen. Dit alles in acht genomen staan we voor de grootste veiligheidscrisis sinds lange tijd op het Europese grondgebied.”

werken aan de toekomst voordat de bom valt

Als het escaleert, kan het escaleren tot iets wat we een wereldoorlog noemen. Vooraleer we tonnen wc-papier inslaan, benadrukt Sauer dat hijzelf net zoals de meeste waarnemers verwacht dat de soep niet zo heet zal worden gegeten als ze wordt opgediend, zonder evenwel de handen hiervoor in het vuur te steken. Geen overbodige hoop, want met Rusland en de VS staan de twee grootste kernmachten tegenover elkaar. Sauer voert in het maatschappelijke debat geregeld pleidooien voor een kernwapenvrije wereld. Is die dreiging dan werkelijk zo reëel? “Als dit conflict escaleert, kan het gebruik van kernwapens voor een niet in te beelden ravage zorgen. En toch liggen we van de kerndreiging niet wakker. Niet meer wakker, moet ik zeggen. De grootste betogingen ooit in ons land vonden plaats in de jaren tachtig, dat waren betogingen tegen kernwapens.”

Waarom van kernwapens wakker liggen als je al zoveel aan je hoofd hebt? “Heel eenvoudig. Een kernwapen volstaat om een hele stad te vernietigen. Hiroshima werd platgelegd met een rudimentaire atoombom van de eerste generatie. De huidige kernwapens zijn gemiddeld dertig keer krachtiger. En zo zijn er vandaag 13.000 in de wereld waarbij sommige van die kernwapens nog veel krachtiger zijn. Een grootschalige kernoorlog zou het einde van het leven op aarde kunnen betekenen. Er zijn twee grote bedreigingen: het klimaat en de nucleaire dreiging. Het klimaat is nog tastbaar door de extreme overstromingen en hittegolven. De nucleaire dreiging is niet zichtbaar. Er wordt zelfs niet over gesproken. Er zijn kernwapens in Kleine Brogel, dat vergeten we weleens. De regering erkent zelfs niet dat ze er zijn. En zo kan er ook geen maatschappelijk debat over ontstaan. Dus het is heel terecht dat jongeren op straat komen voor het klimaat, alleen jammer dat de nucleaire dreiging wordt vergeten. Daarom ben ik met Rotary een educatief vredesproject aan het opstellen om in scholen te gaan vertellen wat kernwapens zijn en wat ze kunnen uitrichten.”

Sauer legt uit waarom die actie urgent is. “Er wordt al jaren niet meer ontwapend. Integendeel, het kernwapenarsenaal wordt gemoderniseerd. Per jaar gaat er in de wereld 75 miljard dollar naar kernwapens waarvan de helft besteed wordt door Amerika. De VS en Rusland bezitten meer dan 90% van de kernwapens, maar de enkele honderden van Frankrijk, Groot-Brittannië of China kunnen ook onnoemelijk veel schade berokkenen. Elke bom is een stad weg. De wapenbeheersingsverdragen die men zelfs opstelde tijdens de Koude Oorlog smelten weg. Er blijft nog één verdrag met betrekking tot kernwapens over, een bilateraal verdrag tussen Rusland en de VS dat dankzij Biden op het nippertje is verlengd. Het gaat totaal de verkeerde kant uit. De Doomsday Clock geeft aan hoe dicht we bij een nucleaire ramp staan en het is nu honderd seconden voor 12 uur in de nacht. Zelfs in de Koude Oorlog is de nucleaire dreiging nooit zo groot geweest.”

laat maar vallen dan, het komt er toch wel van?

Tot slot nog terug naar het Rusland-Oekraïneconflict. Hoe raken we hier in hemelsnaam nog uit of zijn we vertrokken voor jaren van kille dreigementen die elk moment kunnen ontsporen? “De enige uitweg is diplomatie. De NAVO wil praten over vertrouwensmaatregelen en wapenbeheersing. Dat zal niet volstaan deze keer. Het moet gaan over Oekraïne. De Russen zullen op papier een belofte willen zien dat Oekraïne geen lid wordt van de NAVO.”

"Zelfs in de Koude Oorlog is de nucleaire dreiging nooit zo groot geweest."

“Ik ben gewonnen voor het voorstel om Oekraïne neutraal te maken, zoals Finland en Oostenrijk ten tijde van de Koude Oorlog. Die neutraliteit houdt in dat landen zich niet aansluiten bij het ene of het andere blok en dat zij van beide kanten veiligheidsgaranties krijgen en economisch ook van beide walletjes kunnen eten. Dat was ook voorzien in de onafhankelijkheidsverklaring van Oekraïne in 1990. Een andere denkbare piste zou zijn dat Oekraïne in tweeën splitst, in een westers en Russisch gedeelte. Maar dan komen het Westen en het Oosten met getrokken zwaarden tegenover elkaar te staan en krijgen we een Berlijn-situatie zoals ten tijde van de Koude Oorlog. Dan lijkt de neutraliteitsgedachte me een stuk stabieler.” “Dit is allemaal nog wat theoretisch. Het meest realistische is dat de Minsk-akkoorden die in 2015 zijn onderhandeld met aan tafel Rusland, Oekraïne, Frankrijk en Duitsland worden uitgevoerd. Dat is ook wat Rusland vraagt. Wat houdt dit onder andere in? Dat minderheden meer rechten moeten krijgen en dat regio’s in het uiterste oosten van Oekraïne die nu nog onder controle staan van Rusland, meer autonomie genieten. Dat Oekraïne een federaal land zou worden. Maar daar wil Kiev vooralsnog niets van weten. Er ligt hier een kans om ons Belgisch model te exporteren.” (lacht)