COP Glasgow 26

Samen met acht collega’s huisartsen in opleiding uit verschillende praktijken van Geneeskunde voor het Volk trok ook ik naar Glasgow om mijn stem te laten horen en op te roepen voor een verantwoordelijk klimaatbeleid. Je zal je misschien afvragen waarom, is het immers niet ongezien druk in elke huisartsenpraktijk? Dat klopt, graag doe ik het niet, maar ik kan niet anders; ik zie elke dag van dichtbij de impact van het milieu op de gezondheid van onze patiënten. In Antwerpen bijvoorbeeld hebben bovengemiddeld veel mensen last van luchtwegproblemen ten gevolge van luchtvervuiling en fijn stof. Als we die mensen beter willen maken volstaat het niet om medicatie voor te schrijven, maar moeten we de maatschappelijke oorzaak aanpakken.  

De gezondheid van patiënten wordt niet enkel door luchtvervuiling bedreigd. De opwarming van de aarde zorgt voor steeds meer extreme weersomstandigheden (bosbranden, storm, overstromingen …). In ons land beleefden we de gevolgen van de klimaatopwarming recent van dichtbij. Met Geneeskunde voor het Volk trokken we deze zomer herhaaldelijk naar de door overstromingen getroffen gebieden in Wallonië. We merkten daar de enorme impact van de overstromingen op de gezondheid. Initieel zagen we veel mensen zonder hun medicatie, patiënten met blessures opgedaan tijdens de overstromingen zelf of tijdens het wanhopig maar ook verbeten opruimen van de chaos, onverzorgde wonden ... Verder ontmoetten we een heleboel mensen met posttraumatische stress en depressieve symptomen, bij wie het niet meer lukte om administratieve zaken in orde te brengen of aan de opkuis te beginnen. 

Our fragile planet is hanging by a thread. We are still knocking on the door of climate catastrophe. It is time to go into emergency mode — or our chance of reaching net zero will itself be zero.

VRT NWS berichtte de afgelopen 2 weken over toenemende droogte in de Sahel, bosbranden in Californië, overstromingen in Wallonië, huizen in Siberië die door de smeltende permafrost verdwijnen. Die evoluties zorgen voor een heel arsenaal aan klimaatziekten: allerlei soorten én nieuwe infecties, traumata, psychisch lijden (o.m. posttraumatische stressstoornis), brandwonden – je kan zo nog even doorgaan. Als koolstof- of methaanproducerende organismen uit de permafrost vrijkomen, zou dat de bovendien temperatuurcurve wel eens exponentieel kunnen doen stijgen.  

“The greatest risk to human health is neither communicable nor noncommunicable disease — it is climate change”, schreef Fiona Godlee, hoofdredacteur van The British Medical Journal, al in 2011. En gelijk had ze. De WHO berekende dat gevolgen van de klimaatveranderingen tussen 2030 en 2050 maar liefst 250 000 extra doden met zich zullen meebrengen, vooral in ontwikkelingslanden en voor armere gemeenschappen met tekortschietende gezondheidszorg. Dat staat dan nog los van de enorme meerkost voor de gezondheidszorg en in de tweede plaats het toenemende aantal mensen in armoede door ziektes, overstromingen, bosbranden … 

The greatest risk to human health is neither communicable nor noncommunicable disease — it is climate change.

Hoewel de toekomst er niet rooskleurig uitziet en de verschillende betrokken partijen aanwezig op de COP in Glasgow momenteel weinig meer lijken te beloven dan blah blah blah, kwam ik toch met onverhoopt veel energie terug thuis. Zo’n diverse groep mensen en organisaties verbonden zien voor het klimaat, dat geeft hoop. Vreedzaam maar standvastig riepen zij de overheden op om openingen te creëren in het huidige kapitalistische systeem om de mensheid en andere levende organismen op deze planeet een trieste toekomst te besparen. 

Het creëert het gemeenschappelijke gevoel dat we allemaal mensen zijn en samen vechten samen voor de toekomst. De toekomst van onze planeet én elkeen op de aardbol. Planet and people before profit. Nous sommes un. We are one.   

individuele maatregelen, rookgordijn voor collectieve maatregelen 

Als transport 22% van de CO2-uitstoot verzorgt, en industrie goed is voor rond de 40-45% CO2-emissie, waarbij vijf Belgische multinationals bijna evenveel uitstoten als de volledige Belgische bevolking, dan begrijp je dat we er met individuele maatregelen niet komen. Ik eet maximaal tweemaal in de week vlees of vis, ik probeer zoveel mogelijk verplaatsingen met fiets of openbaar vervoer te doen, om die ecologische voetafdruk – trouwens ironisch genoeg een concept door BP (British petroleum) bedacht – zo laag mogelijk te houden. Daarmee voelt mijn inwendige klimaatengel zich misschien wat gesust, maar eigenlijk is dat een druppel in de oceaan. En misschien komt dat de grote bedrijven ook niet al te slecht uit, aangezien het de aandacht mogelijks wegtrekt van de collectieve maatregelen die er moeten komen om de grootste uitstoot te minderen. En ondanks alle alarmbellen die al jaren steeds maar roodgloeiender rinkelen, is dat nog niet gebeurd. Integendeel, grote aantallen projecten die steunen op fossiele brandstof worden nog steeds gesubsidieerd door de overheid.  

West vs. Oost, Noord vs. Zuid: wie toont verantwoordelijkheid? 

Wat onze politiekers wel doen, is belerend naar elkaar wijzen. En vooral naar de ontwikkelingslanden die niet genoeg hun best zouden doen. Er wordt vaak naar China gekeken als één van de grootste CO2-uitstoters op dit moment. Als we kijken naar uitstoot per capita, bezit Qatar de mooie eerste plaats, de VS bekleedt de zestiende plaats, en Duitsland hinkt jammerlijk achter op plaats 38. En waar blijven die ontwikkelingslanden? China neemt een mooie plaats 48 in, India staat maar liefst op 128. Dus nog eens: wie zijn de grootste vervuilers?  

Als we het historisch plaatje bekijken sinds 1850, zien we dat 92% van de koolstofuitstoot door Westerse landen gebeurde. We vergeten daarnaast soms dat we een groot deel materialen, die we in het Westen menen nodig te hebben, laten produceren door landen als China, wat de CO2-uitstoot van deze landen vergroot. Ga maar eens na hoeveel voorwerpen thuis het label made in China dragen. Ik krijg een beetje rood op mijn wangen de volgende keer dat ik vingertjes zie wijzen naar ontwikkelingslanden. En eigenlijk gaat dit enkel over steenkool.  Australië is een van de grootste producenten van ijzer(erts), de VS ontgint massaal olie maar ook grondstoffen voor kunstmest, Rusland exporteert gas en olie wereldwijd …  Het is goed dat men de aandacht richt op steenkool, maar dat mag de blik niet afleiden van andere belangrijke bronnen van CO2-uitstoot. Klein weetje: gas en olie zijn de energiebronnen waar de Westerse landen voornamelijk op teren. Verbazingwekkend: er wordt niets vermeld over olie en gas in het slotakkoord van de COP26.  

Planet and people before profit. Nous sommes un. We are one.

We vergeten ook wel eens dat met koloniale opbrengsten gehaald uit landen als India wij meer mogelijkheid zagen complexe installaties en technologieën te ontwikkelen om efficiënter energie te creëren. Tegelijkertijd verhinderen de patenten (of eigendomsrechten) daarop ontwikkelingslanden toegang tot deze technologieën. Om nog maar te zwijgen over de financiële mogelijkheden van ontwikkelingslanden. De koloniale schuldenlast, maar even goed instanties als het IMF, dwingt deze landen soms zo kapitalistisch en competitief te werk te gaan, dat een degelijk klimaatbeleid voeren er onhoudbaar is. Het lijkt dan ook alleen maar eerlijk dat de Westerse industrielanden, die historisch nog steeds de grootste vervuilers uitmaken, de eerste en grootste stap nemen om de Klimaattransitie in gang te zetten. 

Slimme investeringen en sociale terugbetalingssystemen kunnen het leggen van zonnepalen op daken, het investeren in efficiëntere en minder verbruikende huishoudapparatuur absoluut boosten. Energiezuinige woonwijken uittekenen en mensen subsidiëren om huizen te isoleren gaf in andere landen reeds mooie resultaten qua CO2-uitstoot. Zo bestaat het Vaubandistrict met 2000 woningen in Freiburg enkel uit zero-energy of energy-plus huizen, wat betekent dat deze woningen of evenveel groene energie produceren als ze verbruiken, of zelfs méér energie produceren. Het goedkoper maken van treinen kan ertoe leiden dat mensen minder snel de auto of een zogenaamde cheap flight nemen, naast talloze andere slimme maatregelen die onder het cadeaupapier liggen wachten tot het beleid er rijp voor is. De mogelijkheden zijn er, maar verandering heeft tijd nodig om z’n plaatsje te bemachtigen in het hoofd van veel mensen. Jammer genoeg hebben we die tijd niet meer. Laten we dus samen voor een die sociale klimaatrevolutie gaan. We weten dat dit in het begin een startkapitaal zal vragen, maar we zien ook dat quasi alle groene investeringen zichzelf op termijn terugbetalen. 

de voetafdruk van onze eigen gezondheidszorg 

En wat kan ik doen, als huisarts in opleiding? Ik kwam tot het besef dat onze gezondheidssystemen een enorme én groeiende broeikasuitstoot kennen. Onderzoek van de dienst duurzame ontwikkeling van de National Health Society (de gezondheidszorg in het VK) becijferde dat de koolstofvoetafdruk van de NHS tussen 2004 en 2012 nog aangroeide tot 21 megaton CO2, wat gelijkloopt met de uitstoot van een gemiddeld land. De CO2-uitstoot vloeit onder meer voort uit het verwarmen, verkoelen en verlichten van gebouwen en verschillende machines, afvalverwerking en transport van patiënten of artsen. 

Because who's going to save the planet except us? This is not a planet for humans. We just live on it. It's not our property. We simply have to learn to live in respect with it. We have to learn to behave ourselves.

De koolstofvoetafdruk van de eerstelijn ligt aanzienlijk lager. Dat brengt het belang van goed georganiseerde, efficiënt werkende eerstelijnsgezondheidszorg naar voren. Een kwalitatieve eerstelijnszorg zorgt voor minder opnames en dus minder energieverbruik en afval in ziekenhuizen, minder transport naar het ziekenhuis, etc. Multidisciplinariteit – verschillende disciplines in eenzelfde praktijkhuis dicht bij de bewoners van de wijk – kan daarnaast het patiëntentransport minimaliseren. Inzetten op tele- of videozorg en goede digitalisering vermindert de CO2 -uitstoot eveneens. 

Het zogenaamde ‘vergroenen’ van de gezondheidszorg zoals hierboven beschreven, is echter maar een deel van de oplossing. De grote sociale ongelijkheidskloof zorgt namelijk voor een bemoeilijkte toegang tot ‘gezondheidsgoederen’ (divers voedingspatroon met voldoende fruit en groenten, gezuiverd drinkwater …) en kwalitatieve woonplaatsen (zonder lucht- of grondvervuiling, groen, geen overstromingsgevaar …) voor de minder begoeden in de maatschappij. Het ontbreken daarvan is de voorloper en vaak de belangrijkste veroorzaker van ziekten. Om dit belangrijkste en van oorsprong socio-economische luik aan te pakken, is er verantwoordelijk en inzichtelijk beleid nodig. Dat onderstreept nogmaals het belang van een sociale klimaatomwenteling.  

tijd voor actie! 

Als huisarts heb ik de taak de stem te vertegenwoordigen van hen die bij mij kwamen met ziekten door milieuvervuiling en klimaatverandering. Gezondheidspromotie is immers één van de CanMeds rollen – the good practice leidraad voor de huisarts. 

Iedereen kent de drempelvrees die voorafgaat aan verandering. Als we die drempels niet over rijden, kiezen we de weg richting afgrond. We onderschatten soms onze eigen kracht, en de kracht van mensen die zich met elkaar verenigen. Toch zijn alle grote zaken, zoals vrouwen- arbeidersrechten, recht op betaalbare gezondheidszorg … afgedwongen door mensen die opstonden en zich verenigden. Laten we de politiekers, aandeelhouders en multinationals, als ze nu niet in beweging komen, van onderuit een duw in de rug geven. We moeten dat opnieuw doen, nu meer dan ooit. Ik zeg dat niet graag, ik doe dat niet graag, maar er is geen keuze meer als we onze toekomst willen redden. De tijd van wachten en praten, die is op.  

Ik sluit af met een quote uit de conferentie met Indiaas historicus en journalist Vijay Prashad:  

“Because who's going to save the planet except us? This is not a planet for humans. We just live on it. It's not our property. We simply have to learn to live in respect with it. We have to learn to behave ourselves.”