Hij werd er geboren en sinds 1998 werkt hij er als verslaggever voor het Nederlandse dagblad Trouw: Erdal Balci weet wat er in het hedendaagse Turkije leeft. Deze kennis bundelde hij in 'De kinderen van Attila', een toegankelijk boek over de geschiedenis van het land.
In uw boek vertelt u de geschiedenis van Turkije aan de hand van vier personen en hun verhaal. Wat is het verhaal van Erdal Balci?
Erdal Balci Ik ben geboren in de meest oostelijke stad van Turkije, Antakya, aan de grens met Georgië. Dat is het armste deel van het land. Op mijn elfde verhuisden mijn ouders naar Nederland waar ik naar school ging en later Journalistiek studeerde. Ik heb er een paar jaar freelance gewerkt en daarna ben ik teruggegaan naar Turkije als verslaggever voor Trouw.
Had u het moeilijk om het te maken als journalist omwille van uw afkomst?
Balci Ja, dat was toen een groot probleem. Ik wilde echter al van kindsbeen af journalist worden en ging elke dag naar de bibliotheek om de krant te lezen. Ik droomde ervan ooit een eigen artikel te mogen publiceren. Na mijn studies heb ik niet opgegeven en bleef ik proberen om met goede teksten de krant te halen. Dat is me uiteindelijk ook gelukt.
Het boek dat u geschreven hebt, richt zich voornamelijk op een Europees publiek. U vond dat zo’n boek nodig was om de mensen te informeren?
Balci Ja, er was vooral nood aan een goed leesbaar boek. Er zijn natuurlijk al ontzettend veel boeken over de Turkse geschiedenis maar die zijn heel theoretisch en opsommend. Ik koos resoluut voor het verhalende.
Het boek begint bij het Ottomaanse Rijk, dat u “de zieke man van Europa” noemt. Wat zijn de belangrijkste redenen voor de teloorgang van dat rijk en de opkomst van het moderne Turkije?
Balci Het Ottomaanse Rijk was lange tijd erg machtig, maar kende hetzelfde probleem als Italië: het had geen toegang tot de oceaan. Na de ontdekking van Amerika en Indië werden de andere landen snel rijk door de invoer van goud en door de plantages in hun koloniën. Het Ottomaanse Rijk bleef hiervan verstoken. Het kon ook niet concurreren op het vlak van oorlogstechnologie. De islam speelde hier zeker een rol in: veel islamgeleerden vonden technische ontwikkelingen te heidens. De laatste sultans van het Ottomaanse Rijk hadden echter al een hervormingsgolf in gang gezet door scholen te stichten waar Westers onderwijs gegeven werd. Daardoor lag Turkije voor op de andere islamitische landen.
De rode draad in het boek is inderdaad dat de Turkse blik steevast op Europa gericht was. Het boek gaat ongeveer tot 2005. Toen zag het er veel sterker naar uit dat Turkije op middellange termijn zou toetreden. Ligt het dossier intussen niet in de koelkast?
Balci Ja, dat klopt. Het belangrijkste was echter met de onderhandelingen te beginnen: elk land dat daarmee begon, is uiteindelijk ook toegetreden. Dat is dus echt een mijlpaal en nu willen zowel de Turkse als de Europese leiders niet te snel gaan.
In een recent rapport oordeelde het Europees Parlement dat de hervormingen in Turkije te traag gingen. Onder andere de rol van het leger, dat traditioneel erg sterk staat, wordt erin aangehaald als een bedreiging voor de democratie.
Balci Dat klopt, daarin schuilt een grote uitdaging voor de politieke leiders. Het probleem is dat de legerleiders zich de erfgenamen van Atatürk wanen. Kemal Atatürk gaf het leger de opdracht ook na zijn dood de Turkse seculiere republiek te beschermen. In de praktijk komt die ‘bescherming’ er nu op neer dat de hoge piefen allerlei privileges hebben die ze niet willen afstaan.
Turkije biedt geen meerwaarde voor de EU.
In het verleden heeft het leger veel staatsgrepen gepleegd. Enkele maanden geleden was er ook heel wat commotie rond Ayaan Hirsi Ali die zei dat Europa eigenlijk het leger zou moeten steunen. De regerende partij AKP van Erdogan is volgens haar een fundamentalistische moslimpartij.
Balci Nou, ik vind dat Hirsi Ali onzin uitkraamt. Ze zou eens moeten kijken naar de schade die het leger aangericht heeft telkens het een staatsgreep pleegde. 47 procent van Turkije heeft op de AKP gestemd: je kan toch niet zeggen dat de helft van de Turkse bevolking uit moslimfundamentalisten bestaat? Vroeger was de AKP ongetwijfeld extremer van standpunten, maar nu niet meer. Volgens mij is er iets unieks gebeurd: het ontstaan van een moslimdemocratie. Kijk naar het beleid van de partij: niet één keer hebben ze geraakt aan de levensvorm van de bevolking, over de sharia reppen ze met geen woord en ze hebben niet geprobeerd alcohol te verbieden – integendeel, de productie van raki is zelfs sterk toegenomen.
De AKP regeert als een conservatieve Europese partij. Ze hebben ook duidelijk toenadering tot Europa gezocht. De grote tegenstanders zijn niet de gelovige moslims, wel de generaals en de nationalisten.
Het nationalisme in Turkije is diepgeworteld. Wil de bevolking überhaupt wel toetreden tot een supranationale structuur als de EU?
Balci In een dorp aan de Zwarte Zee had de dorpsleider onlangs een project opgestart om de infrastructuur van de streek te verbeteren. Hij was erin geslaagd hier ook Europese subsidies voor te krijgen, maar de dorpelingen hebben dit geweigerd omdat ze niet geloofden dat Europa hen geld zou geven zonder dat er iets achter zat. Er is dus grote scepsis. Het onderwijs zou daar een rol in kunnen spelen, maar doet dat niet.
In de scholen wordt het nationalisme en de verheerlijking van Atatürk in stand gehouden?
Balci Zelfs in de crèche leert men de kinderen nationalistische liedjes aan. Tot aan de universiteit toe gaan de belangrijkste lessen steeds over Atatürk. Je kan beter communiceren met minder hoogopgeleide Turken omdat zij minder lang blootgestaan hebben aan die hersenspoeling.
Ook artikel 301, dat het beledigen van de Turkse identiteit en republiek strafbaar stelt, blijft een pijnpunt.
Balci Tja, dat artikel is natuurlijk klinkklare nonsens. Ik ben wel optimistisch gestemd: momenteel zit geen enkele schrijver of journalist in de gevangenis omwille van zijn of haar ideeën. In de verkiezingstijd durfde men niet aan artikel 301 raken, maar nu zal men er wel werk van maken.
In uw boek beschrijft u tevens de Armeense genocide, terwijl u zelf in Istanbul woont. Is dat geen enkel probleem meer?
Balci Ik ben daarin vrij diplomatisch geweest en niet op de barricades gesprongen zoals sommige andere schrijvers.
Was dat een bewuste keuze?
Balci Ik voel me niet deskundig genoeg om over de Armeense genocide een overtuigend oordeel over te vellen. Sommigen hebben het over 700.000 doden, anderen over anderhalf miljoen Armeniërs die stierven toen het Turkse leger hen in 1915 deporteerde.
Er is het verhaal dat Hitler aan de vooravond van de Endlösung zei: “Wer redet heute noch von der Vernichtung der Armenier?” ("Wie spreekt vandaag nog over de vernietiging van de Armeniërs?")
Balci Dat is mogelijk. Er zijn zelfs schrijvers en historici die zeggen dat het idee van de Armeense genocide afkomstig was van Duitse generaals tijdens de Eerste Wereldoorlog.
In 2005 ging de eerste conferentie over de genocide door in Turkije zelf. Was dat een gebaar naar Europa toe, of werkelijk een poging om de geschiedenis onder ogen te zien?
Balci De conferentie was het werk van studenten en intellectuelen. Eerst was het verboden, maar na tussenkomst van de EU en de premier is het toch doorgegaan. Je kan prachtige wetten maken en de vrijheid op meningsuiting waarborgen, maar uiteindelijk is het altijd afwachten wat het volk doet. Dat werd pijnlijk duidelijk met de moord op de journalist Hrant Dink begin 2007. Het vergt tijd om het volk te doen wennen.
Is het dan goed dat de onderhandelingen met de EU vertraagd zijn, zodat de hervormingen die de regering ingezet heeft ook daadwerkelijk kunnen doordringen?
Balci Zeker. Voor Turkije ging het eveneens te snel. Als het de ambitie heeft een Westers land te worden, moet het onder andere openlijk over zijn geschiedenis kunnen praten.
Je kan beter communiceren met minder hoogopgeleide Turken omdat zij minder lang blootgestaan hebben aan die nationalistische hersenspoeling.
Wie het verleden ontkent, blijft erin gevangen?
Balci De Armeniërs waren het volk dat tweeduizend jaar lang in Anatolië leefde. Nu zijn ze er niet meer. Turkije moet die zwarte bladzijde in zijn geschiedenis erkennen. De erkenning van de Armeense genocide zou een mijlpaal zijn op weg naar een open maatschappij waarin ook de rol van Atatürk en het leger bespreekbaar zijn. Als je bij het Westen wilt horen, moet je in spiegel kijken.
De Europese grondwet zit ook even in het slop. Volgens velen waren de tegenstemmen niet zozeer tegen de grondwet maar wel tegen de toetreding van Turkije gericht.
Balci Een meerderheid van de Europeanen is inderdaad tegen de Turkse toetreding. Een groter deel van het Engelse volk was echter tegen een oorlog met Hitler. Democratie is niet doen wat de meerderheid wil. Grote leiders luisteren zeker naar het volk maar voelen vooral ook aan wat goed is.
Een van de angsten is de botsing tussen de zogenaamde joods-christelijke traditie en de islamitische cultuur. Speelt dit mee of is dit slechts een mystificatie van onderliggende xenofobe motieven?
Balci Er zijn een paar zaken die de EU bindt: vrijheid van meningsuiting, de vrije markt, een goed functionerende democratie en de mensenrechten. Als je aan die voorwaarden voldoet, verdien je het om erbij te komen. Niemand mag dromen van één homogeen land. Dat is racisme.
De EU wordt steeds groter: dat betekent dat meer en meer landen aan de eisen voldoen. Is dat geen prachtig project?
Wat is de meerwaarde van Turkije voor de EU?
Balci Turkije biedt geen meerwaarde voor de EU. Nu ja, ieder nieuw lid is dat in de praktijk wel, want de export van de oude landen vergroot er telkens door. Maar wat je ondertussen ziet is dat Turkije een beter land wordt voor zijn inwoners. Daar mag Europa trots op zijn. Het was misschien niet bewust, maar door de EU is Turkije nu een leefbaarder land.