talenstudenten: een bedreigde diersoort?

Op vijf jaar tijd zagen de opleidingen Toegepaste Taalkunde en Taal- en Letterkunde samen het aantal inschrijvingen met 23 procent dalen, zo bleek vorig jaar uit een onderzoek van de VUB. “De interesse om talen te studeren daalt, zowel hogerop als in het secundair onderwijs. Frans en Engels zijn verplicht, daarnaast kan je Duits of Spaans kiezen. Het aantal leerlingen dat ervoor kiest, vermindert: er zijn nog nooit zo weinig mensen geweest die Duits volgen, terwijl het een van de grootse talen van Europa is en Duitsland onze voornaamste handelspartner is. Erg verontrustend, vooral voor een meertalig land als België”, aldus Housen.

het manifest

Vijf jaar geleden heeft de overheid een succesvolle campagne gelanceerd om jonge mensen aan te sporen STEM-richtingen (Science Technology Engineering Mathematics) te volgen. Dat is een goede zaak volgens Housen. “Ik weet niet of er een causaal verband is tussen het moment dat die campagnes gelanceerd werden en de afname van het aantal studenten dat voor richtingen uit de geesteswetenschappen kiest. Vooral de keuze voor talen is sterk gedaald. Je ziet in ieder geval die twee dingen tegelijkertijd gebeuren.”

“Na STEM, nu tijd voor de taalvakken! Vooral in België is meertaligheid een van de sterktes die we dreigen te verliezen. Een eerste aspect van het Actieplan voor Taal is de focus op de lerarenopleiding, die grondig hervormd wordt. Via educatieve masters hoopt de minister studenten aan te sporen tot het lerarenberoep; na twee jaar een educatieve master te volgen kan je rechtstreeks het onderwijs in. We willen ook inzetten op de eindtermen en leerplannen voor de moderne talen, die aantrekkelijker mogen.”

"Ten tweede kunnen subsidies van de overheid een verschil maken. Scholen krijgen op dit moment extra subsidies om STEM-richtingen aan te bieden, dat wil ik voor talen. Sinds kort kunnen scholen in Vlaanderen een CLIL-traject (Content and Language Intregrated Learning) aanbieden. Dat houdt in dat je algemene vakken zoals aardrijkskunde in een andere taal volgt, bijvoorbeeld in het Engels of Frans. Als school kan je het vak dus aanbieden in een andere taal, maar daar krijg je géén subsidie voor. Terwijl dat scholen juist zou motiveren om daarop in te zetten."

"Ten slotte lijdt het lerarenberoep aan imagoschade", volgens Housen. “Als je kijkt naar landen zoals Finland of Singapore, zie je dat het daar een prestigieuze functie is. Die landen scoren ook hoog op PISA-rankings, die onder andere kijken naar de leesvaardigheid in de moedertaal en het Engels. Vlaanderen had altijd een koppositie, maar heeft die verloren. In die andere landen zijn de loopbanen ook minder vlak en kan je groeien. In ons land begin je als leerkracht en eindig je als leerkracht, hoe hard je ook je best doet. Zoiets werkt demotiverend. De opleiding en het beroep van leerkracht zijn toe aan een grondige herwaardering. Als we een kennismaatschappij willen zijn, moeten we op alle aspecten inzetten. Als er geen leerkrachten zijn, krijg je geen leerlingen enthousiast voor talen.”

afstoffen van aanzien

Met het Actieplan wil Housen taal meer onder de aandacht brengen en vooroordelen uit de wereld helpen. “Clichés zoals ‘taal is stoffig’ of ‘dat is gewoon zinsontleding’ hopen we te doorbreken. Het is zoveel meer. Kijk maar naar neurolinguïstiek: hoe taal zich manifesteert in je hersenen. We kijken naar hoe kinderen taal leren of op welke manier een standaardtaal ontstaat. Wat zijn de cognitieve processen die een rol spelen bij het lezen of spreken? Is het Engels makkelijker te leren dan het Duits of Frans? Het antwoord is nee, niet per se. Hoe makkelijk het te leren is, hangt af van je moedertaal.”

"Letterkunde is niet alleen sonnetten van Shakespeare opdreunen, maar ook naar de cultuur en maatschappij kijken waarin bepaalde literatuur ontstaat", gaat Housen verder. "De sociale context waarin  literatuur wordt geschreven, is ook een onderdeel van taal. Dat uit zich via intermedialiteit: literatuur vermengt zich onder andere met beeld. Het is wel nog steeds de polsslag van de maatschappij. Die vooroordelen ontstaan misschien in het secundair onderwijs", stelt de professor. "In de leerplannen zouden andere aspecten dan grammatica of zinsontleding naar voor moeten komen. Dat is belangrijk, maar er is nog zoveel meer. Aan de universiteit komt het wel aan bod en daar wil het Actieplan jongeren bewust van maken."

taal garant voor toekomst

Niet alleen rond de talenstudie heersen stigma’s, ook rond de werkkansen na het studeren. Nochtans vindt volgens de laatste cijfers van VDAB 97 procent van de mensen met een masterdiploma Taal- en Letterkunde een jaar na het afstuderen een job. “Als je talen studeert, krijg je inzicht in de mechanismen die erin meespelen. Creativiteit en kritisch denken worden door het World Economic Forum naar voren geschoven als de twee sleutelcompetenties voor de arbeidsmarkt van de toekomst. Dat zijn net de vaardigheden die aangescherpt worden tijdens de taalopleidingen.”

“We zien met lede ogen aan dat er steeds minder jongeren in Vlaanderen zich interesseren in taalstudies. Die trend zet zich voort in andere delen van Europa. Je ziet dat ook in de richtingen die tot de Letteren en Wijsbegeerte behoren, zoals Geschiedenis of Filosofie. Jongeren kiezen een opleiding waarvan ze denken dat die rechtstreeks toegang tot arbeidsmarkt geeft. De cijfers bewijzen echter dat de taalstudies een hoge jobgarantie hebben.”

Talen studeren betekent taalbeheersing. Meertaligheid is altijd een grote troef geweest voor België, vertelt de linguïst. “We zijn een transitland. Van onze soft power moeten we het hebben: meertaligheid is belangrijk voor investeerders. Het is een van de redenen waarom bedrijven hun hoofdkwartier hier vestigen. Dat is goed voor de werkgelegenheid. Het blijkt uit een Zwitserse studie dat de economische return van een meertalige beroepsbevolking aanzienlijk is. Er zijn zowel economische als culturele en sociale redenen om die meertaligheid in ere te houden. Ons land is een van de linguïstisch meest heterogene plekken ter wereld. Als die meertaligheid wegvalt, staat onze culturele en sociale cohesie onder druk.”

oh the times they are a-changin'

Het aanpakken van de taalcultuur lijkt een oplossing voor de toekomst. Maar waar is het misgelopen? “De leescultuur gaat achteruit”, oppert Housen als mogelijke verklaring. “Zeer triest: neurologische studies tonen aan dat lezen veel delen van je hersenen activeert. Dat is een veel intenser proces dan bijvoorbeeld naar YouTube kijken. Die filmpjes zijn te vergelijken met fastfood.  Een vlugge hap die snel een verzadigingsgevoel geeft. Lezen is volkorenpasta: een stuk gezonder".

Als er dan wel gelezen wordt, blijft dat vaak oppervlakkig. “De finesse ontbreekt, de belangrijke details. The devil is in the details. Kennis wordt veel oppervlakkiger opgenomen”, zegt de professor. “Als je in Google Search iets zoekt, klik je aan wat bovenaan staat. Je denkt: oké, dat is genoeg, en kijkt niet meer verder. Dat draagt bij aan het feit dat er weinig nog zeker is, iedereen verkondigt maar. De kritische ingesteldheid ontbreekt. Ik betreur dat. Sommigen zeggen dat het vechten is tegen de bierkaai. Een andere generatie is opgestaan en gaat anders om met kennis en de waarheid. Perhaps I’m an old fart. Een dino, met uitsterven bedreigd.”

“De afgelopen 4000 à 5000 jaar is kennis overgedragen via taal, vooral via geschreven bronnen. Dat dreigt nu te vervallen”, waarschuwt Housen. “Het onderwijs hamert nog altijd wel op lezen, maar de leerkrachten klagen dat leerlingen slecht scoren op een lees- of luistervaardigheidstest. De geletterdheid staat onder druk.”

een unieke soort

“Mijn collega’s en ik betreuren het, maar we zijn een andere generatie. We weten niet of we het bij het rechte eind hebben. Een van de Vlaamse troeven was altijd die meertaligheid, en dan bedoel ik niet tweetaligheid. De hele westerse wereld kent Engels. Maar wij hebben het Frans als streepje voor. Dat verstrekt ons toegang tot meer arbeidsmarkten en culturen. Een goede tekst schrijven is een parel. Dat opent een wereld en laat dingen in de plooi vallen.”

Taal is het enige wat ons onderscheidt van alle andere soorten, aldus de expert. “We zijn niet de enigen die communiceren, maar wel de enigen die taal als communicatiemiddel hebben. Zelfs de slimste bonobo slaagt er niet in om meer dan drie concepten naast elkaar te plaatsen, terwijl wij door middel van taal hele werelden kunnen oproepen en vertellen over wat ooit of nooit geweest is. Een dier kan dat niet. Taal is wat ons mens maakt. Als je de mens wil begrijpen, moet je zijn taal snappen.”

“Ergens nemen we taal voor lief. Iedereen heeft er ook een mening over; iedereen heeft een moedertaal, dus iedereen is een beetje specialist. In een land als België ligt taal gevoelig. Het is verstrengeld met de politieke structuur van dit land: geldverslindend en ingewikkeld. Maar er is nog geen druppel bloed gevloeid in de strijd tussen de taalgemeenschappen. Dan maar vier of vijf regeringen”, sluit Housen af.