Meet Kris Verburgh: 22 jaar, geneeskundestudent aan de UA en schrijver van twee populair-wetenschappelijke boeken. Zijn tweede boek 'Fantastisch! Over het universum in ons hoofd' kwam uit in oktober 2007, schopte het meteen tot de vijfde plaats in de Humo’s Boeken-Top Tien en is ondertussen al aan zijn derde druk toe. 'Fantastisch!' is niet zomaar een wetenschappelijk boek: het gaat ook over filosofische vraagstukken, spiritualiteit en verwondering. Zo’n turf van om en bij de 500 bladzijden verraadt een enorme leergierigheid.
Kris Verburgh Ik denk dat ik al sinds de eerste kleuterklas met boeken bezig ben. Toen bekeek ik wetenschappelijke boeken over het menselijk lichaam, dat was mijn eerste interesse. Ik kon toen natuurlijk nog niet lezen, dus hield ik het maar bij de prentjes. Sindsdien heb ik altijd gelezen. Zo bouw je op den duur veel kennis op, tot je zo veel weet dat je er een boek over kunt schrijven. Een voordeel is dat ik gemakkelijk onthoud wat ik interessant vind, zodat het schrijfproces meestal heel vlot verloopt: terwijl ik aan het typen ben vloeit alles automatisch uit mijn ‘harde schijf’. Vooral in de vakantieperiode en tijdens mijn examens ben ik productief. Dan kan ik ’s morgens opstaan met een hoofd vol ideeën die er absoluut uit moeten. Ik heb ook een blog (http://fantastisch.filosofie.be, nvdr.) waarop ik filmpjes en weetjes plaats, om die kennis te delen.
Jouw drang naar kennisoverdracht is inderdaad opvallend.
Verburgh We leven dan ook in een enorm boeiende wereld. Veel mensen denken dat wetenschap per definitie saai is. En in het middelbaar onderwijs, bijvoorbeeld, is dat inderdaad zo. In de les aardrijkskunde wordt over de oerknal vijf minuten gepraat, terwijl men over de kleilagen van de gemeente waarin je woont een maand kan doorbomen. In de les biologie rept men met geen woord over de evolutie van de mens, maar wel over de wortelknol of over hoeveel bloemblaadjes de ranonkelfamilie heeft. Zulke lessen interesseren niemand. En dat terwijl boeiend uitgelegde wetenschap zo goed als iedereen kan fascineren: ik geef ook lezingen in het technisch onderwijs en die leerlingen zijn echt geboeid door wat ik vertel.
Mannen en macht
Voor de publicatie heb je je boek nog laten nalezen door een aantal experts. Wat was hun reactie?
Verburgh Hier en daar hadden zij nog een aantal opmerkingen, maar over het algemeen toonde iedereen zich heel enthousiast. In de uitgeverij van mijn tweede boek werkte wel een redacteur die niet zo positief reageerde op een aantal ideeën in mijn boek. Zij hield er blijkbaar vrij conservatieve gedachten op na. Voor vele mensen kunnen de woorden ‘gedrag’ en ‘genetica’ helaas onmogelijk in één zin voorkomen.
Je haalt hier het beruchte 'nature versus nurture’-debat aan – in je boek schrijf je dat deze tegenstelling eigenlijk helemaal niet bestaat.
Verburgh Inderdaad, het is niet óf genetica óf cultuur. Cultuur kan je trouwens perfect opvatten als iets biologisch: je hebt hersenmechanismen nodig om mensen na te apen. Zonder spiegelneuronen kunnen we bepaalde handelingen niet aanleren, waardoor cultuur onmogelijk wordt. Cultuur is dus op zich een biologisch gegeven. Aan de andere kant heb je wel de omgeving nodig om iets te kunnen leren. Het is dus niet alleen genetica of omgeving, maar een symbiose van beide.
De illusie van de vrije wil is zo goed dat niemand beseft dat hij geen vrije wil heeft.
In je boek heb je het over mannelijke en vrouwelijke intelligentie als biologisch gegeven. Maar als vrouwen vaker voor talen of sociale beroepen kiezen en mannen eerder voor ingenieursrichtingen, zoals jij aangeeft in je boek, is dat dan niet vooral cultureel bepaald?
Verburgh Er zijn zeker verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke hersenen. Evolutionair gezien is dat vrij logisch: we hebben een andere anatomie, dus moeten we ook andere hersengebieden hebben om alle functies te regelen. Globaal bekeken zijn mannelijke en vrouwelijke intelligentie echter exact hetzelfde. Vrouwen en mannen leggen hun prioriteiten gewoon elders. Mannen zijn bijvoorbeeld beter in ruimtelijke oriëntatie, terwijl vrouwen hoger scoren op hoofdrekenen. Ook het bedrijfsleven biedt een goed voorbeeld: waarom zijn er minder vrouwelijke directeurs? Zij hebben andere ambities, willen liever een gezin. Mannen zijn daarentegen heel dominant en kicken op macht. Ironisch genoeg zouden vrouwen betere bedrijfsleiders zijn: ze kunnen meer dingen tegelijkertijd aan en hebben een betere voeling met het team. Vrouwen hebben gewoon minder de neiging om daarnaar te streven.
Maar heeft dat niet vooral te maken met een door de maatschappij in de hand gewerkte ongelijkheid?
Verburgh Vrouwen worden inderdaad voor een stuk onderdrukt door mannen. Maar dan is de vraag: waarom onderdrukken mannen? Die neiging is perfect biologisch verklaarbaar. Het is natuurlijk niet zo zwart-wit: biologie en cultuur zijn volledig met elkaar verweven.
Massamoordenaar Natuur
Je schrijft in je boek dat homoseksualiteit perfect natuurlijk is: het is veelvoorkomend bij verschillende diersoorten en kan evolutionair voordelig zijn omdat het het groepsgevoel zou versterken. In onze samenleving worden homo’s echter vaak geconfronteerd met discriminatie. Is het dan nog zo’n voordeel om homoseksueel te zijn?
Verburgh In onze huidige samenleving leven we in een totaal onnatuurlijke toestand waarin homoseksualiteit, bijvoorbeeld door religieuze instanties, veracht wordt. Bij de oude Grieken of in sommige indianenstammen was homoseksueel gedrag echter volledig aanvaard. Nu nog is het in een bepaalde indianenstam de gewoonte dat jongens slapen met een ouder stamlid als inwijdingsritueel. Dat homoseksualiteit onnatuurlijk zou zijn omdat homo’s zich niet zouden kunnen voortplanten is een misverstand. Een man moet maar één keer vrijen met een vrouw om zich te kunnen voortplanten en kan in de rest van de tijd nauwe banden sluiten met mannen. Zo kon het er honderdduizend jaar geleden aan toegaan, nu wordt dat echter niet meer aanvaard.
Maar een belangrijk principe in de evolutie van de mens is toch dat man en vrouw samen blijven opdat de man mee voor hun nakomelingen zou zorgen?
Verburgh De man-vrouw-relatie is uiteraard belangrijk, maar dat wil niet zeggen dat dit de enige relatievorm moet zijn. Bij bonobo’s vindt de meeste seks tussen vrouwtjes plaats, omdat seks bij intelligente diersoorten die in groep leven niet enkel in dienst hoeft te staan van voortplanting, maar ook een rol speelt bij het smeden van banden, vertrouwen, vriendschappen, enzovoort. Bij de mens hoeft seks ook niet strikt tussen verschillende geslachten gebeuren, en ook niet altijd met dezelfde partners.
Geef je iedereen nu een vrijgeleide om polygaam te zijn?
Verburgh Het is niet omdat een bepaald gedrag evolutionair gezien voordelig zou kunnen zijn, dat wij dit gedrag moeten goedkeuren; dat is een essentieel onderscheid. In de natuur zijn ontzettend veel gedragingen gruwelijk, hoe natuurlijk ze ook mogen zijn. Een mannetjesleeuw heeft bijvoorbeeld de gewoonte om de welpen van een vrouwtjesleeuw te verscheuren voor hij met haar paart, opdat enkel zijn nakomelingen zouden overleven. De natuur is de grootste massamoordenaar aller tijden.
De vraag is dan natuurlijk: in hoeverre spelen die oerdriften nog een rol in het gedrag van de mens?
Verburgh Wij dragen als mens enorm veel van die oerdriften mee. Overal duiken ze vermomd op in onze maatschappij. Tegen elkaar opboksen door uiterlijk vertoon is daar een goed voorbeeld van: het is toch volslagen irrationeel om een superdure Mercedes te kopen om even lang in de file te staan als eender wie anders? De basis van het mens-zijn is dus biologisch en evolutionair bepaald, maar op die basis kan je oneindig veel variëren. Onze plasticiteit en veranderlijkheid zijn ook biologisch ingebakken door de synapsen, de zenuwverbindingen in onze hersenen, die we voortdurend kunnen verleggen.
De mens is denkend sterrenstof.
In welke mate zijn wij vrije wezens?
Verburgh Dat is een moeilijke vraag. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat vrije wil een illusie is: enkele honderden milliseconden voor je een handeling uitvoert, beginnen de hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor die handeling al op te gloeien. Voor je bewust beslist dat je een glas wilt grijpen, gaan er al signalen naar je armspieren. Het gaat hier echter om zo’n kort tijdsbestek dat je dat niet door hebt. De illusie van de vrije wil is zo goed dat niemand beseft dat hij of zij geen vrije wil heeft, dus ik zie niet meteen een probleem. Dat wij geen vrije wil zouden hebben, betekent echter geenszins dat alles al van tevoren vastligt. Onze hersenen werken niet als een perfect voorspelbare computer, ons brein is een chaotische onvoorspelbare machine. Sommige mensen halen de neurologie van de vrije wil aan om zichzelf of anderen vrij te pleiten van gewelddadig gedrag. Ze beweren dan dat ze niet verantwoordelijk zijn voor hun daden aangezien ze voorgeprogrammeerd zouden zijn door hun hersenen. Dat is echter incorrect: je kunt niet zeggen dat je hersenen iets in jouw plaats beslist hebben, je bént je hersenen.
Het heelal in de mens
Je noemt je eigen boek een spiritueel boek, maar je distantieert je expliciet van religie.
Verburgh Je kan heel spiritueel zijn en toch niet religieus. Ik voel me verbonden met de natuur, ik voel verwondering en zie enorm veel schoonheid in de wereld. Spiritualiteit draait om het opgaan in een wondere wereld, zoals bijvoorbeeld een boeddhist doet. Religie daarentegen draait veel meer om je eigen zieltje, om het ''ik' dat naar de hemel moet'. Volgens mij ben je eigenlijk het gelukkigst als je volledig loskomt van jezelf, bijvoorbeeld wanneer je geabsorbeerd wordt door een film of jezelf compleet verliest in prachtige muziek. Religie is een bijproduct van de hersenen dat duizenden jaren geleden ontzettend nuttig was. Religieuze rituelen konden stammen bijeen houden en hiërarchieën vastleggen die het samenleven mogelijk maakten. Vandaag de dag is religie nog steeds een bijproduct van de hersenen, maar is het nog nuttig? Dit is natuurlijk een moeilijke en gevoelige discussie, maar ik denk dat religie nu meer kwaad doet dan goed, omdat mensen geneigd zijn om religieuze teksten veel te letterlijk te interpreteren.
Kan je begrijpen dat sommige mensen gelovig zijn?
Verburgh Jazeker, ik heb daar uiteraard ook geen probleem mee. Wat ik wel problematisch vind, is dat men zich voor bepaalde wetten of morele beslissingen baseert op boeken die tweeduizend of duizendvierhonderd jaar oud zijn. Los daarvan vind ik godsdienst per definitie een beetje vreemd: het is toch een absurde gedachte dat heel de kosmos louter en alleen voor de mens werd geschapen. Deze eigendunk wordt meteen weggevaagd als je je verdiept in wetenschap. Onze zon, waarrond onze stofkorrel draait, is maar één van de 300 miljard sterren in onze Melkweg en zo zijn er honderden miljarden Melkwegen. Wetenschap biedt je een ongelooflijke les in nederigheid. Wij vormen allemaal onderdelen van een gigantisch netwerk en wij zijn opgebouwd uit sterrenstof dat miljarden jaren geleden gecreëerd werd in supernova’s. De mens is dus letterlijk denkend sterrenstof. Wij zijn het heelal dat zich bewust geworden is van zichzelf. Zulke spirituele gedachten zijn simpelweg fantastisch.