mag een rector kleur bekennen?

Het communicatiebeleid van onze universiteit is daar duidelijk over. "Alle leden van het ZAP (zelfstandig academisch personeel) zijn daarin vrij. Zo kunnen ze, als zij dat zelf oké vinden, het voorwoord van het boek van eender welke politicus schrijven. Net zoals ze in opiniestukken in de krant eender welk politiek voorstel mogen ophemelen of afbranden", aldus woordvoerder Peter De Meyer. "Daar hoeven ze dus geenszins de toestemming van ‘de universiteit’ voor te vragen." Verder geeft hij aan dat Universiteit Antwerpen zich profileert als een pluralistische universiteit waar alle overtuigingen welkom zijn. "Charles Michel, John Crombez en Wouter Beke zouden zeker en vast ook een boek mogen voorstellen op de Universiteit Antwerpen. Dat Bart De Wever bij ons een boek voorstelt, lijkt me niet meteen gelijk te staan met het uitspreken van een politieke voorkeur vanuit de universiteit."

zijn boekje te buiten?

Dezelfde vragen legden we voor aan politiek filosoof Peter Reynaert. "Enerzijds kan je je afvragen of Van Goethem zijn boekje als rector niet te buiten is gegaan door op te treden in een promotiefilm van de liberale politicus Leysen, ook al deed hij dat niet expliciet als rector." Onze rector werkte inderdaad als 'vriend en goede buur' mee aan de campagne van de Open Vld-politicus. In het begin van de video benoemt hij echter wel dat hij rector van de Universiteit Antwerpen is. "Anderzijds is er geen enkel probleem wanneer 'de academicus' en bovenal 'de burger' Herman Van Goethem dat doet. Maar eenmaal je als rector verkozen bent, is die scheidslijn natuurlijk niet meer zo makkelijk te trekken, en al helemaal niet meer in de publieke ruimte", is Reynaert van mening. 

Bart De Wever had onze rector als historicus gevraagd om zijn boek te lezen en daar kritische vragen over te stellen. Na de presentatie gingen beide heren het debat met elkaar aan. Een goede zaak, gezien het streven naar de eerdergenoemde pluralistische universiteit waar alle overtuigingen welkom zijn. Aan de ene kant vindt de hoogleraar filosofie het goed dat Van Goethem kritisch is over het boek van de burgemeester van Antwerpen en dit ook naar voren laat komen in het debat. "Anderzijds zou men kunnen stellen dat door in debat te treden de rector de nationalist De Wever in de lokalen van de universiteit een academisch forum geeft en hem dus in zekere zin legitimeert, wat dan wel problematisch is", vindt Reynaert. "Het zou daarom wijzer zijn geweest om dat ergens anders te doen."

neutraliteit geboden

Prof. Peter Reynaert gaat verder. "Aan de ene kant heeft elke academicus het recht om ethische en dus ook politieke standpunten in te nemen in publieke debatten. Ik zou zelfs durven stellen dat een academicus daartoe verplicht is. Denk aan de vroegere abortus- en euthanasiedebatten of de huidige debatten over ongelijkheid. Verder zijn er genoeg proffen die een politiek mandaat hadden of hebben (Cantillon bij de CD&V, Vande Lanotte bij de sp.a, Vuye bij de N-VA) en dat is evenmin problematisch." Toch blijft het een lastige kwestie. 

"De zaak ligt natuurlijk anders wanneer die academicus als verkozen rector ook de universitaire gemeenschap vertegenwoordigt", vindt hij. "Dan is eerder neutraliteit geboden, in de zin waarin ook de instituties van de liberale democratie neutraal dienen te zijn. Niet alle leden van die gemeenschap delen namelijk de morele en politieke stellingnames van de rector, en dus vertegenwoordigt hij die gemeenschap niet meer als hij die uitspreekt. Voor een rector is het moeilijk balanceren op het slappe koord dat de scheidslijn is tussen persoonlijke, ethische en politieke overtuigingen en een publiek mandaat dat mijns inziens neutraliteit vereist", besluit Reynaert.  

waardevrije wetenschap

De discussie is echter niet nieuw en kan nog breder getrokken worden. In zijn boek Wissenschaft als Beruf (Wetenschap als Beroep) pleit Max Weber voor waardevrije wetenschap. "Een bepaald idee van waardevrijheid is inherent aan wetenschap", vertelt prof. dr. Patrick Loobuyck. Maar ook voor hem is de scheidingslijn in veel gevallen moeilijk te trekken. "Daarnaast heb je allerlei vraagstukken die van politieke, ethische en existentiële aard zijn. Die hebben te maken met vragen als: ‘Hoe gaan we samenleven?’ Daarin heb je niet een dergelijke objectiviteit als twee en twee is vier. Daarover kunnen meningen dus heel sterk uiteen lopen." 

Maar wat is waardevrije wetenschap nu precies? "Als ik bijvoorbeeld een onderzoek doe als mannelijk christen en socialist, dan moet dat onderzoek dezelfde resultaten opleveren als een vrouwelijke, nationalistische moslima het onderzoek uitvoert", schetst Loobuyck. Hij vindt dat naast neutraliteit het ook aan de universiteit is om ruimte te bieden aan het publieke debat. "De universiteit moet een plaats zijn om die ideeën met elkaar te confronteren en in debat te gaan. En dat kan op verschillende manieren. Als er bijvoorbeeld een boek verschijnt, kun je die persoon uitnodigen of met die persoon in debat te gaan. Maar dat kun je ook doen door een recensie te schrijven over dat boek. Daar moet de academische vrijheid ook heel sterk gelden. Personen moeten vrij kunnen spreken in eigen naam, ook als academicus."

pragmatische afweging

"Ik trek zelf de lijn tussen wat ik op de universiteit doe in functie van de wetenschap en het lesgeven enerzijds, en mijn rol als publiek filosoof en opiniemaker anderzijds. Als ik bijvoorbeeld lesgeef over een bepaald onderwerp waarover ik een opiniestuk heb geschreven, dan moet ik lesgeven alsof ik dat opiniestuk niet geschreven heb. Dat is vaak lastig, maar ik probeer dat wel te doen, ik geef geregeld les over dingen die heel erg gekleurd zijn." 

Maar ook academici zijn mensen en zitten niet meer vanuit hun ivoren toren neer te kijken op de maatschappij. "Buiten mijn lesgeven en mijn wetenschappelijke activiteit ben ik een burger, en daar kan ik aan het publiek debat deelnemen. Elk van ons moet die mogelijkheid hebben. Dan komt het in een opiniestuk wel terug dat ik een academicus ben, maar iedereen moet een opiniestuk kunnen schrijven. Academici moeten die twee punten goed uit elkaar kunnen houden. Dat normatieve, politieke enerzijds en je academische taak om mensen te informeren op een zo objectief mogelijke manier anderzijds." 

Zelfs acteren in een promotiefilmpje van een politicus moet kunnen, volgens Loobuyck. "Ik vind dat eerder een soort pragmatische afweging. Als je vindt dat je gezag als rector in het gedrang komt door zulke dingen, dan moet je dat niet doen. Aan de andere kant, Rik Torfs is rector geweest van de KU Leuven, en hij kwam uit het parlement voor CD&V. Iedereen kende dus zijn politieke kleur. Dat geldt voor veel rectoren."

pluralisme 

De hoogleraar is lid van het Centrum Pieter Gillis, een reflectiecentrum voor actief pluralisme aan de Universiteit Antwerpen. "Ik zou er ook niet voor willen pleiten dat je als rector of decaan je stem uit het publieke debat zou verliezen", is hij van mening. "Je kunt eventueel voor jezelf zeggen: ‘Nu ik die functie bekleed, ga ik wat minder in het publieke debat actief zijn’. Goed, dat is een persoonlijke afweging, andere mensen zouden daar wel aan blijven deelnemen. Er zijn al zóveel mensen die al niet meer echt vrij kunnen spreken door hun job of door hun context. Ambtenaren, bepaalde leidinggevenden, enzovoort. Je hoort academici geen regels op te leggen die hun vrijheid van spreken beperken. Wij zijn als academici onderdeel van de democratie." 

Die vrijheid moet gelden voor de gehele universiteit. "De universiteit is in mijn ogen een vrijhaven voor uiteenlopende meningen die juist met elkaar geconfronteerd moeten worden. Ben je het niet eens met iemand? Ga in debat. Er zijn natuurlijk een aantal dingen die niet kunnen. Als er bijvoorbeeld iemand komt om de zaken te vernielen of om mensen het spreekrecht te ontnemen."

Een voorbeeld: Theo Francken zou in 2017 een lezing komen geven op de VUB. Die kon op het laatste moment niet doorgaan omdat er fel werd geprotesteerd voor de toegangsdeuren van de universiteit. "Het doet er niet toe of je voor of tegen Francken bent. Je laat die man spreken. Ben je het niet eens, dan stel je vragen en ga je met hem in debat, maar je ontneemt hem niet het spreekrecht." Zelfs als de spreker zou luisteren naar de naam Dries van Langenhove. "Als er nu één plaats is waar de vrijheid van meningsuiting gerespecteerd moet worden, is het de universiteit. Laat het maar clashen, laat het maar hard tegen hard gaan op vlak van argumenteren."