wraak in film

Het gebruik van wraak in film kende vanuit de riolen van de wilde jaren ’70 een plotse groei. Toen ontstond het filmgenre rape revenge. Wat op zich niet verbaast, want de jaren ’70 waren een periode in cinema waar werkelijk alles kon. Hierin heb je volgens Sarah Projansky (professor aan de universiteit van Utah) twee stromingen. De eerste categorie gebruikt het narratief van vrouwen slechts als een attribuut om het geweld van een man als retributie te verantwoorden. De tweede categorie omhult feministische films waarin vrouwen het recht in eigen handen nemen wanneer verkrachting geen gerechtelijke gevolgen krijgt. Verkrachting wordt in deze films alleszins gebruikt om de intensiteit van geweld te verhogen en zorgt ervoor dat het publiek de protagonist volledig steunt in haar queeste voor wraak, hoe bloederig dat pad ook wordt. Toch waren rape-revengefilms uit de jaren ’70 vaak louter pogingen om te kapitaliseren op de donkere behoefte om seksueel geweld afgebeeld te zien. Exploitatiefilms zoals I Spit on Your Grave (1978) zijn dus niet voor de gevoelige kijker en zijn bovendien geen aanraders. Het recente The Last Duel (2021) werkt het thema van rape revenge bijvoorbeeld veel beter uit. Die filmt toont onder andere het perspectief van het slachtoffer, waardoor het personage meer diepgang krijgt en daadwerkelijk iets mag zeggen. 

Buiten exploitatiecinema van de rape-revengefilms is wraak een centraal dogma in westernfilms. Django Unchained (2012) toont hoe een voormalige slaaf wraak neemt op de slaveneigenaars van zijn vrouw. Hier schuilt een paradox; de protagonist wil de orde terug herstellen en rechtvaardigheid laten zegevieren, maar zijn acties veroorzaken een spiraal van geweld die onmogelijk opweegt tegen het initiële onrecht. Toch worden de antagonisten dermate cartoonesk kwaadaardig uitgebeeld waardoor al het geweld makkelijker te slikken is. Het publiek duimt voor de protagonist en geniet van elke stap die hij dichter bij zijn einddoel komt. Moraliteit valt dan uit de boot. Wraak werkt fantastisch goed in westerns omdat rechtvaardigheid vanuit een institutioneel standpunt moeilijk te vinden is in het Wilde Westen. De sheriffs van kleine dorpskernen hebben vaak niet de middelen om grote overtreders aan te pakken, dus moeten mensen elders hun wraak vinden. In The Revenant (2015) krijgt de lijdensweg naar wraak op een brutale wijze vorm. De uiteindelijke wraak wordt tegelijkertijd ook in vraag gesteld. De wreker wordt er namelijk aan herinnerd dat zijn acties het verleden niet kunnen veranderen. Heeft wraak in essentie wel een louterende waarde of is dat gewoon een illusie?

Illusie of niet, mensen die het heft in eigen handen nemen om criminelen aan te pakken kunnen vooral op begrip rekenen en soms zelfs verafgood worden. Denk maar aan de gigantische Batman-franchise die de limieten van een burgerwachtmentaliteit opzoekt. Mensen vinden het concept van een held die de instituties omzeilt om zo criminelen hardnekkiger aan te pakken duidelijk heerlijk wanneer het zich afspeelt in een fictief landschap. Voor wraakfilms is dat niet anders. Wanneer een dader iemand onrecht of leed veroorzaakt, zullen we een vereffening eisen. Die vereffening is absoluut noodzakelijk. Of die nu komt in de vorm van justitiële of persoonlijke vergelding, is in essentie niet relevant. Een overtreding moet worden rechtgezet, ook al kan die niet ongedaan worden gemaakt aan de hand van retributies. Dat is een universeel gevoel dat inherent is aan de mens. Als sociaal wezen zijn we zeer gevoelig aan onrecht. In Prisoners (2013) besluit de vader van een gekidnapt meisje het heft in eigen handen te nemen door de hoofdverdachte te martelen voor informatie. Alhoewel zijn acties moreel onverdedigbaar zijn, kan het publiek zijn gedrag toch enigszins begrijpen. Dat soort situaties vragen de kijker om zich af te vragen wat zij zouden doen in de situatie van de vader. Laat je het juridisch proces zijn gang gaan of grijp je zelf in? Zulke reflecties over conflicten tussen moraliteit en wraak maken van wraak nog steeds een bruisend thema in hedendaagse cinema.

Hoewel wraak botst met moraliteit, zijn wraakfilms vaak juist een ontsnapping aan de harde realiteit van een star en feilbaar justitiesysteem. De beste wraakfilms spelen zich af op een plaats waar er geen rechtvaardigheid is of waar justitie tekortkomt. Op die manier is het gemakkelijker om de protagonist te volgen op hun pad. Wraak blijft natuurlijk wel iets dat best behouden wordt in een fictief landschap. Was het niet Gandhi die zei: “Een camera voor een camera maakt de hele wereld filmloos”?