DE RESTAURATIE VAN DE RUBENSKAPEL: HET HERSTEL VAN EEN ANTWERPSE BAROKPAREL

de geschiedenis van de Rubenskapel

De Rubenskapel werd door Rubens zelf ontworpen, maar hij ging pas op zijn sterfbed, in 1640, akkoord met de bouw. De kapel is meer dan alleen zijn begraafplaats: hij hield tijdens het ontwerpen immers rekening met plaatsen voor tien naaste familieleden, waaronder zijn tweede echtgenote. Bovendien hangt zijn schilderij Madonna omringd door Heiligen als stralend middelpunt in deze kapel. Als kers op de taart bevindt het beeldhouwwerk Mater Dolorosa, vermoedelijk gemaakt door zijn leerling, de beeldhouwer Lucas Faydherbe, zich boven het schilderij. De Madonna omringd door Heiligen werd rond het jaar 1630 voltooid door Rubens. Wie de oorspronkelijke opdrachtgever was? Dat weten we vandaag de dag niet meer. Wat we wel weten, is dat het schilderij nooit aan de opdrachtgever werd geleverd. De Madonna bleef in het atelier van Rubens en werd nog talloze keren herwerkt. “Het vooronderzoek toonde aan dat het schilderij tussen 1778 en 1970 minstens vier keer gerestaureerd werd”, aldus Livia Depuydt, hoofd van het Atelier schilderkunst van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK).

Na Rubens' overlijden, tien jaar later, werd het schilderij op zijn verzoek boven het altaar van zijn grafkapel geplaatst. Het bleef daar tot het in 1794 door Franse troepen naar Parijs werd gestuurd. Zeven jaar daarna keerde de Madonna terug en in 1815 werd ze officieel weer in de Rubenskapel geplaatst. 

Ondanks het gebrek aan concreet bewijs, wordt aangenomen dat Lucas Faydherbe de beeldhouwer is van de Mater Dolorosa. Dit beeldhouwwerk en het altaar van Cornelis van Mildert zullen samen worden onderzocht en gerestaureerd, wat hopelijk meer duidelijkheid zal geven over het beeld en Rubens' interesse in beeldhouwkunst. 

barokparel of educatieve goudmijn?

Toen ik in september 2022 begon aan mijn opleiding Conservatie- Restauratie, had ik niet durven dromen zo dicht bij ‘de actie’ te zitten. Op nog geen honderd meter van mijn kot begonnen de restauratiewerken aan de grafkapel. In 2021 won de kapel de Erfgoed Challenge, een wedstrijd voor waardevolle Vlaamse erfgoedobjecten die dringend restauratie nodig hadden. De laatste rustplaats van de familie Rubens won terecht. Het interdisciplinaire team van het KIK ging meteen aan de slag met de voorbereidingen. Helaas waren de restauratiewerken niet toegankelijk voor toeristen. Vaak passeerde ik de kerk, die gesloten of alleen voor liturgie toegankelijk was. Pas in april ontdekte ik, tot mijn verrassing, een tentoonstelling over de restauratie. De voorkant en achterkant van de kerk waren gescheiden door een doek en de restauratie was nog niet klaar. Via kijkraampjes kon je de restauratie live volgen, met informatie over de herstellingen aan de glasramen, muurschilderingen en het orgel. 

In onze opleiding leren we dat restauratie een kunst op zich is. De tentoonstelling, georganiseerd door het Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed (FARO), toonde dat in de praktijk. Het was een unieke leerervaring die het belang van ons werk als conservatoren en restauratoren bevestigde. Een belang dat trouwens vaak over het hoofd wordt gezien. Conservatie heeft als doel om toekomstige restauratie te vermijden. Hiermee proberen we het object in een zo goed mogelijke staat te houden, zodat het bestand blijft tegen de tand des tijds. Concreet focussen we in onze opleiding op het beschermen van de geschiedenis: als niemand het geschiedkundig erfgoed in optimale staat houdt, dan gaat er een schat aan informatie verloren. De herstellingswerken in de kapel hebben mijn enthousiasme voor het vak verder aangewakkerd door de toewijding waarmee de conservatoren en restauratoren te werk gingen.

financiering: vereeuwig je naam in de Rubenskapel

Na het winnen van de Erfgoed Challenge was de financiering nog niet volledig rond. Aangezien er geen prijzengeld verbonden was aan de wedstrijd, moesten de nodige fondsen verkregen worden via crowdfunding en sponsoring. Een gulle gift van het Fonds Vergnes hielp de restauratie aanzienlijk vooruit. Verder kon je in augustus 2022 deelnemen aan een yogasessie in de Rubenskapel om geld in te zamelen. Voor de financiering werden verder ook 75 goudkleurige sterren verkocht, die het plafond van het koor sieren. Deze sterren, tijdelijk verwijderd voor restauratie, boden de mogelijkheid om voor duizend euro je naam op de achterkant te laten zetten. Zo kon je jezelf of een dierbare vereeuwigen. Burgemeester Bart De Wever koos bijvoorbeeld voor zijn ster de inscriptie ‘ad astra per aspera’. Dit betekent dat we enkel grote successen kunnen bereiken, als we eerst tegenslagen en moeilijkheden overwinnen. De familie Craenhals kocht dan weer een ster voor hun pasgeboren zoon en vele andere kunst- en restauratieliefhebbers steunden het project op eenzelfde manier.

de trekpleister van Vlaanderen: belangrijk bezoek

De grafkapel wordt terecht beschouwd als een van Vlaanderens belangrijkste trekpleisters. Het monument heeft door de eeuwen heen beroemd bezoek aangetrokken, waaronder gerenommeerde figuren uit de geschiedenis. In 1816 bezocht de Engelse dichter Lord Byron de kapel en schreef hij vol bewondering over het graf van Rubens in een brief aan een vriend. Hij verwees onder andere naar een personage uit het boek The Adventures of Peregrine Pickle van Tobias Smollett, die in extase bijna neerviel bij het zien van Rubens' rustplaats. Elizabeth Gaskell, auteur en goede vriendin van Charlotte Brontë, bezocht Antwerpen en publiceerde een kortverhaal, The Poor Clare, waarin een personage de Sint- Jacobskerk betreedt. De kerk en de grafkapel maakten duidelijk indruk op de schrijfster. 

In 1849 bezochten de Britse Pre-Raphaelieten Dante Gabriel Rossetti en William Holman Hunt Antwerpen als critici van barokkunst. Hoewel ze in hun verslagen aangaven niet onder de indruk te zijn van de kapel, toont dit aan dat Rubens  in de 19e eeuw al voldoende bekend was om zowel fans als critici naar Antwerpen te lokken. 

Tijdens de zeventiende en achttiende eeuw konden Europese aristocraten via Grand Tours de grootste culturele steden van het Europese vasteland bezoeken. Dankzij de bloeiende kunstscène, waarvan Rubens een belangrijk onderdeel was, werd Antwerpen een onmisbare stop. Later in de negentiende eeuw werd Antwerpen hierin nog prominenter. Toen werden dergelijke bezoeken toegankelijker voor een breder publiek via de begeleide reizen van Thomas Cooke. Recenter verwelkomde de kapel ook acteur Jason Statham en model Rosie Huntington-Whiteley. Hun bezoek en hun Instagram-post benadrukken de tijdloze aantrekkingskracht van de Rubenskapel, die tot op vandaag zowel geschiedenisliefhebbers als beroemdheden blijft inspireren.

Het graf van Rubens is meer dan een toeristische bezienswaardigheid. Het staat symbool voor het rijke culturele erfgoed van Vlaanderen en de grandeur van de Vlaamse barok. Dit blijft een must-see! De herstellingen aan de kapel zullen hopelijk de herwaardering van Antwerpen als culturele trekpleister bevorderen en verdere investeringen in cultureel erfgoed stimuleren. 

heropening in zicht

Voor wie nu ook interesse heeft gekregen en graag wil weten wat die restauratie nu concreet inhoudt, niet getreurd: de restauratiewerken naderen hun voltooiing begin 2025. Op woensdag 23 oktober biedt de stad Antwerpen in samenwerking met de Conferentie vzw een exclusieve inkijk in de restauratiewerkzaamheden in de Sint-Jacobskerk en de Rubenskapel. Ik zie jullie alvast daar!