Noordkasteel

Plots sta je oog in oog met twee in de lucht rijzende havenpaleizen. Het ene gebouw heeft door de twaalf betonnen buizen een ‘kerncentralelook’, de ander is van boomschorsbruin baksteen en circa veertig meter hoog. Société anonyme des magasins à grains d’Anvers meldt de koperen plaat op het gebouw. Aan de kade wordt het schip IDA uitgeladen, mannen in gele en oranje overalls schreeuwen elkaar toe in knetterend Frans. Een havendeel met internationale allure, al doet de naam ‘Boerinnestraat’ anders vermoeden. De straten eromheen doen de sfeer wel eer aan: Amerikadok, Letland-, Litouwen- en Siberiastraat. Jawel, Antwerps havengebied. Hoe daar te komen? Een Tomtom in woorden: begeef je ten noorden van het MAS, passeer de Waagnatie en het Red Star Line Museum, stuit op het Hitchcock-psychohuis van ‘Open Air Antwerp’, rijd over de Royersbrug en denkbeeldig hoort u “Bestemming bereikt”.

Rechts van de weg staan de havenpaleizen, links glooit een ogenschijnlijk onbeduidende heuvel. Onder dit groene masker ligt het restant van het militaire bolwerk Noordkasteel. In 1812 werd op deze plek in opdracht van Napoleon Bonaparte ‘Fort Ferdinand’ gebouwd: een vesting die het noordelijke deel van de stad en de doorgang op de rivier diende te bewaken. In 1862 werd Fort Ferdinand onder bevel van Henri Brialmont vervangen door het Noordkasteel. Dit militaire bouwwerk was het laatste bastion van de fortengordel, een ring van citadels die door Brialmont van 1858 tot aan zijn dood in 1903 rond Antwerpen werd aangelegd. Noordkasteel was een kasteel met kapsones: het fort had vijf fronten van elk 300 meter lang, omringd door een hoofdgracht van 40 meter breed, met daar omheen een extra voorgracht.

Ten tijde van de bouw braken er protesten uit in Antwerpen, vooral omdat de kanonnen van het Noordkasteel gericht werden op de stad. Het idee daarachter was dat wanneer de stad door vijanden bezet werd, de bezetter vanuit dit fort ‘uit de stad geschoten’ kon worden. Dat je met die tactiek ook je eigen stad kapot knalde, was een nadeel. Daar hadden de Antwerpenaren bezwaar tegen, de bouwmeesters van Noordkasteel niet. Er was meer kanonnenvoer voor discussie: het fundament van het fort werd gestort in drassige poldergrond. 'Le site du citadelle Nord est une plaine basse, constamment humide, entrecoupée de nombreux fossés presque toujours remplis déau jusqu’aux bords. Le terre- plein de citadelle, (…) sera transformé en quelques heures en un marais fangeux' schreef Emmanuel Chazal, minister van Oorlog in 1862. Tijdens de bouw bleef er reden voor ophef: de malariamug maakte veel slachtoffers in de polder, de ziekte werd destijds ‘de polderkoorts’ genoemd. Onder arbeiders circuleerden protestbrieven, de regering reageerde officieel. In 1864 werd de bouw evenwel afgerond, het Noordkasteel stond.

Stapsgewijs werd het kasteel in de decennia daarna afgebouwd, de ruimte opgeslokt door havenuitbreidingen. In 1934 werden de resterende 61 hectaren ingericht als recreatieruimte. In 1969 kwam daar een einde aan; een groot deel van het terrein werd opgeofferd om het Amerikadok met het Vijfde Havendok te verbinden. Vandaag de dag resteert slechts een fractie van het oorspronkelijke bouwwerk. Tot 1995 werden in de ondergrondse gangen van het restant explosieven opgeslagen, tegenwoordig is het een douaneloods. Recent heeft het stadsbestuur voorgesteld ook dit laatste overblijfsel te slopen om de haven meer ruimte te geven. Nu trekken jaarlijks vele Antwerpenaren die van de zomer willen genieten naar deze groene zone: strand, zon, zwem. Wellicht dat daar binnenkort een einde aan komt.

Op moment van bezoeken is het half maart, de winter is aan het inpakken. ‘s Ochtends is de lucht boven het Antwerpse Amerikadok nog betrokken, maar in de middag breekt de zon door, de wolken werken part-time vandaag. Als je vanaf de weg gezien de Zeevaartschool passeert, kom je op een zandpad dat langs het restant van het kasteel voert. Links ligt een watertje, overal staan bomen. Opmerkelijk is de hoeveelheid bordjes met ‘Verboden te zwemmen’. En dat rond een zeevaartschool. Op het zandpad stuit ik op bomen met blauwe strikken, alsof het bos zich opmaakt voor een galabal. Aan de blauwe lintjes hangen borden. ‘Deze boom is geadopteerd door Wiebe. BLIJF ERAF.’ Verderop hangen meer bordjes, ditmaal van Nadine en Victor. Op een schoorsteen boven het bunker staat in chocoladeletters “Hier geen beton”. Het uitzicht is schitterend, maar iets doet vermoeden dat er onheil schuilt achter de ogenschijnlijke rust. In de verte schuifelt een oud echtpaar over het wandelpad. Af en toe steunen ze op elkaar en buigen ze naar elkaar toe, dan rechten ze zich en wijkt de afstand tussen hen. Gezamenlijk gaan ze als een accordeon door het leven.

De jaren van protest tegen de bouw van Noordkasteel zijn lang vergeten. Sterker, nu het stadsbestuur zich ontfermt over plannen om ook het laatste restant te slopen, zijn in de stad opnieuw proteststemmen gehoord. Precies 150 jaar nadat het verzet tegen de bouw van het Noordkasteel genegeerd werd, protesteert Antwerpen opnieuw met als inzet het Noordkasteel. Ditmaal niet tegen de bouw ervan, maar voor haar behoud. Of de protesten nu wel gehoord worden, zal moeten blijken. De kanonnen zijn weg en standpunten veranderd, de discussie is gebleven.