Uit het oog, uit het hart, en geen nieuws is goed nieuws. Volgens die twee principes was ik er min of meer van uitgegaan dat de opwarming van de aarde ondertussen wel opgelost zou zijn. Maar zoals de Nederlanders zeggen (binnenkort écht van onder de zeespiegel): helaas, pindakaas. De Britse geschiedkundige, politicoloog en journalist Mark Lynas bracht in 2007 het boek ‘Six Degrees’ uit, waarin hij een beeld schetst van een wereld die gemiddeld één tot zes graden warmer is. Jammer genoeg zijn dit geen scenario's met meer korte rokjes en blote torso's, maar grimmige beelden van een onafwendbare toekomst. Nu het boek in het Nederlands is vertaald (‘Zes graden’), gingen we eens polsen of we er nog altijd zo slecht voorstaan, en of er op die twee jaar tijd niets wezenlijks veranderd is.
Mark Lynas De Nederlandse versie is geüpdatet, dus die zou nog actueel moeten zijn. Maar er is in die tijd inderdaad veel veranderd: het is veel erger geworden. Je moet het wel op lange termijn bekijken. In 2000 heb ik mijn eerste boek uitgebracht en sindsdien ben ik zowat voltijds met de problematiek bezig. Pas in de laatste drie jaar, waarschijnlijk sinds ‘An Inconvenient Truth’, is dit echt een internationaal politiek punt geworden. Je kan op drie jaar geen grote ommekeer verwachten, zoals in december in Kopenhagen (op de klimaattop van de VN, nvdr.) zou moeten gebeuren. Maar dan blijkt dat de uitstoot hoger ligt dan het worst case scenario, en dat de impact op het Zuidpoolijs en op allerlei ecologische systemen erger is dan ik had kunnen vermoeden toen ik ermee begon. Het is moeilijk te zien hoe de mensheid dit min of meer heelhuids kan overleven. Ik vind geen enkele wetenschapper die verwacht uit te komen op een gemiddelde stijging van één of twee graden; iedereen verwacht drie of vier, of misschien wel meer.
En dat is niet goed voor ons?
Lynas Absoluut niet! Uiteindelijk zouden we een planeet hebben zonder ijskappen, amper regenwouden, zowat geen koraalriffen en volledig andere klimaatzones, waar mensen het niet gewoon zijn om te leven en de meeste andere soorten zich niet aan kunnen aanpassen. Het zou een zeer dorre planeet zijn, met amper nog iets van haar oorspronkelijke biodiversiteit en zonder de mogelijkheid om een bevolkingsaantal te ondersteunen dat we gewend zijn. Maar natuurlijk, de toekomst is nog veraf en moeilijk te voorspellen. Dit is slechts het doek waarop de geschiedenis geschilderd zal worden.
Maar we komen wel steeds dichter bij het omslagpunt, waarbij er geen terugweg meer is?
Lynas Een omslagpunt is geen plotse ramp, geen catharsis waarin de wereld ten onder gaat. Dat zou bijna een verademing zijn, omdat we dan tenminste zouden weten waar we mee te maken hebben. Nu zitten we nog in het ‘schemeroorlogsstadium’, waarbij er dingen gebeuren, maar de meeste mensen hun leven perfect normaal leiden. En waarom ook niet? Het leven zal waarschijnlijk altijd ‘normaal’ zijn, alleen zal dat ‘normaal’ voortdurend veranderen. Mensen hebben nu eenmaal een kort geheugen. We passen ons aan, we verhuizen of we sterven, dat is voor de helft van onze bevolking al normaal.
Homo pyrolis
Probeert u met uw boek de mensen via angst tot actie te brengen?
Lynas Ik schets zo'n hard beeld omdat ik een onverbeterlijke optimist ben. Ik denk echt niet dat dit gaat gebeuren. (lacht) Ik ben een vat vol tegenstellingen. Mijn mensbeeld is deprimerend. Ik denk dat mensen, over het algemeen, egoïstisch en hebzuchtig zijn. Daarom ben ik niet meer politiek links, omdat ik niet vind dat mensen het verdienen om in een linkse maatschappij te leven. Maar als men mij vraagt waarom ik kinderen heb, als dit mijn toekomstvisie is, antwoord ik ‘wat als ik kinderen had in 1895 en ze zouden allemaal sterven in de Eerste Wereldoorlog?’ Wel, mannelijke kinderen, alleszins. Maar is dat erger dan nu kinderen te hebben? Ja, veel erger, in feite. Het gaat ook niet noodzakelijk over een globaal conflict waarbij miljoenen redeloos sterven op een slagveld. Het zal veel expansiever en onvoorspelbaarder zijn.
Een maatschappij met een ecologische basis zal op één of andere manier moeten onstaan. Klimaatsverandering is daar een goed vertrekpunt voor.
We zouden daarvoor best supranationaal ingrijpen kunnen gebruiken.
Lynas Uiteraard, dat zou in Kopenhagen moeten gebeuren. Iedereen met een beetje intelligentie – dus uiteraard niet de Republikeinse partij in the VS – realiseert zich dat de enige oplossing er één is die het merendeel van de mensheid betrekt, wat enkel maar kan gebeuren bij zulke grote internationale onderhandelingen. Dat is geen geheim, dat is wat het zo onhandelbaar maakt, dat dit een politiek probleem is. Maar het zit dieper. De menselijke maatschappij zoals wij die kennen is mee gevormd door het grootschalige gebruik van fossiele brandstoffen en zonder zouden we niet in een beschaafde, geïndustrialiseerde wereld leven. Doorheen de geschiedenis kan je de brede trend zien die ons tot dit punt heeft gebracht. De mensheid is bijna volledig bepaald door het gebruik van vuur. Ik noem ons de vuuraap, homo pyrolis, eerder dan de denkende aap, homo sapiens. We hebben ons voedsel leren koken, met als gevolg stompe tanden, een smalle buikomtrek en zwakke kaken. Ook onze voornaamste energiebron is, al honderdduizend jaar lang, vuur en verbranding. De ontdekking van de gigantische voorraden fossiele brandstoffen heeft verbranding kunnen doen plaatsvinden op een gigantische, geologisch ongeziene schaal. En die factor een halt toe roepen op korte tijd wordt een gigantisch probleem.
Is het überhaupt nog mogelijk om catastrofale veranderingen af te wenden?
Lynas Een simpel technologisch alternatief is niet voldoende, hoewel het wel een deel van de oplossing is. Maar het vereist een andere vorm van politieke organisatie. Dit wordt volgens mij de grote kloof in de politiek van de 21ste eeuw. In de vorige eeuw ging het over de verdeling van grondstroffen tussen verschillende groepen mensen, zoals het socialisme-versus-kapitalisme debat. Nu wordt het de verdeling van de grondstoffen tussen de mensen en de rest van de ecologie van onze planeet. En ik denk dat men nog maar pas beseft dat dit een belangrijk punt is. De meeste politieke partijen vatten het alleszins niet.
Veel mensen blijven de klimaatsverandering ook consequent ontkennen.
Lynas Klimaatsveranderingsontkenning is een socio-politiek fenomeen, zoals creationisme tegenover de evolutietheorie. En het belangrijkste inzicht bij creationisme is dat het geen wetenschappelijk debat is, uiteraard, maar een marketingstrategie voor het publiek, door religieuze mensen die de basisprincipes van de biologie niet kunnen accepteren. Klimaatsveranderingsontkenning is iets gelijkaardigs. Onder wetenschappers bestaat er geen debat over. Er zijn echter mensen die niet kunnen accepteren dat we fossiele brandstoffen achter ons moeten laten. In veel gevallen is dit verbonden aan het idee dat we onze economieën er mee zullen vernietigen. Omdat de economische gevolgen onaanvaardbaar zijn, bestaat klimaatsverandering niet. En deze mensen zijn succesvol geweest: ze hebben de wereld vijftien jaar vertraagd. Het gaat dan voornamelijk over politiek rechts in de Verenigde Staten, dat ideologisch geïnvesteerd is in hun nogal extreme vorm van de vrij markt, maar ook economisch in het gebruik van fossiele brandstoffen.
Ik denk dat een planetair bewustzijn nooit echt wortel kan schieten, omdat we in stamverbanden blijven denken.
Moet de Westerse wereld harder werken aan de verandering die zij voor het grootste deel heeft gecreëerd?
Lynas Het Westen heeft een moeilijke parcours af te leggen, omdat heel onze maatschappijen gestructureerd zijn rond het massale gebruik van fossiele brandstoffen. Kijk naar de VS. Hoe ga je Los Angeles van koolstofdioxide bevrijden? De stad berust volledig op het gebruik van de auto, in de manier waarop de gebouwen gebouwd zijn en hun verhouding tot elkaar. In Kenia, daarentegen, is het energieverbruik veel lager en is er een properder ontwikkelingspad mogelijk. Het gelijkheidsdebat heeft ons eigenlijk veel te lang tegengehouden. De planeet geeft op geen enkele manier om gelijkheid. Het is enkel belangrijk omdat een overeenkomst die niet als rechtvaardig gezien wordt niet zal werken. Maar mensen willen geen uitstoot, mensen willen energie, dus moeten we hun noden zien te vervullen zonder de uitstoot. Daarvoor moet eerst het politiek bestel bijdraaien, dan kunnen we de economie veranderen en de technologie volgt dan wel.
Klimaatsverandering is echter maar een deel van een groter probleem. We moeten ook kijken naar bijvoorbeeld zoet water, de biodiversiteit of het stikstofgehalte van de oceanen, alledrie al kritisch op een globaal niveau. Stel dat je de hele Sahara volzet met zonnepanelen en nog duizend nieuwe kerncentrales neerpoot. Je zou waarschijnlijk klimaatsverandering kunnen oplossen, maar dat zou niets veranderen aan het gebruik van stikstof in de landbouw, of aan de verdwijnende biodiversiteit. Een maatschappij met een ecologische basis zal op één of andere manier moeten onstaan. Klimaatsverandering is daar een goed vertrekpunt voor.
Dynamische krachten
Zou ruimtekolonisatie een mogelijkheid zijn om de druk op onze planeet te verlichten?
Lynas Iedereen die wil mag van mij naar Venus verhuizen. (lacht) Ik ben zeer geïnteresseerd in andere planeten en in astrobiologie, omdat het ons zo veel kan leren. Op aarde hebben we een atmosfeer met een specifiek chemisch evenwicht, dat enkel het gevolg kan zijn van de dynamische krachten van leven. Dan kijk je naar Mars, een dode planeet omdat het een te zwak broeikaseffect heeft, en naar Venus, een dode planeet omdat het een te sterk broeikaseffect heeft, en dan zie je dat de Aarde best een goeie plaats is om te leven. Maar ik denk dat een planetair bewustzijn nooit echt wortel kan schieten, omdat we in stamverbanden blijven denken, of het nu om een voetbalploeg, een familie, een land of een stad gaat. We zijn zeer goed in het haten van en vechten met elkaar. Om daadwerkelijk op het niveau van de soort te denken, laat staan als soort tussen andere soorten, is een grote uitdaging.
De menselijke maatschappij is mee gevormd door het grootschalige gebruik van fossiele brandstoffen en zonder zouden we niet in een beschaafde, geïndustrialiseerde wereld leven.
Dus eigenlijk is er niet veel kans om een worst case scenario te vermijden?
Lynas Het CO2-niveau is al te hoog, dus we zouden de uitstoot moeten stoppen en CO2 uit de atmosfeer verwijderen. Dit duurt langer dan een jaar, of een decenium, misschien zelfs langer dan een eeuw. Maar het duurt ook lang voor de natuurlijke processen zich voltrekken. Het zal tussen de drie- en de vijfhonderd jaar duren voor de ijskap van Groenland smelt, en nog veel langer voor Antarctica. Een volledig ijsvrije planeet met andere klimaatzones duurt zeer lang om te ontstaan. Maar tegen het einde van de eeuw zal het grootste deel van de diersoorten al uitgestorven zijn. Over honderdduizend jaar zal het klimaat misschien terug veranderen, maar de meeste soorten zullen verdwenen zijn. CO2 is daar de onderliggende oorzaak van, maar we moeten ook praktische oplossingen bedenken.
Wat zijn uw bijdragen aan de oplossing?
Lynas Ik denk niet dat ik in een zodanige leiderschapspositie zit dat het iets uitmaakt wat ik doe. (lacht) Ik wil het probleem niet erger maken en ik wil niet dat mensen naar mij kunnen wijzen en zeggen 'wat een hypocriet!'. Maar ik beeld me ook niet in dat ik enige impact heb op de wereld. Het gaat erom deel uit te maken van een grotere beweging. Ze zijn momenteel zonnepanelen op mijn dak aan het zetten, en ik ben al tien jaar niet meer met het vliegtuig op vakantie geweest, dat wel.
En wat moeten de mensen die uw boek (of dit interview) lezen doen?
Lynas Ik wil dat iedereen ecologischer gaat leven. Zoals ik zei, klimaatsverandering is maar een fractie van het probleem. Maar mensen moeten zelf zien hoe ze hierin meegaan. Sommigen willen rechtstreekse actie, anderen schrijven naar politici, nog anderen worden zelf politici. Iedereen moet doen wat past binnen hun leven en hun interessesfeer. En voor sommige mensen betekent dat niets doen. Het is vooral belangrijk dat de maatschappij als geheel zichzelf op een ecologisch verantwoorde manier herorganiseert. Vooral niét dat individuen zich continu emotioneel inzetten; dat is gewoon vermoeiend.
Met dank aan EPO.