Wat heeft UAntwerpen van de PFOS-affaire geleerd?

Geachte rector Herman Van Goethem, 

De omvang van de PFOS-affaire is verbijsterend. Essentieel om aan te stippen is dat die niet mogelijk was geweest zonder een flink aantal partijen die verzuimden adequaat op te treden. Spontaan denken we aan 3M, aan ministers en hun kabinetten, aan overheidsinstanties als Lantis en OVAM en aan milieu-inspecties die alle oogjes tegelijk dichtknijpen. Toch mis ik in dat rijtje nog iemand. Ja, laten we het eens hebben over de rol van UAntwerpen.  

Laat ik positief starten: al in 2004 ontdekte een onderzoeker van UAntwerpen dat de levers van bosmuizen op de Blokkersdijk de hoogste PFOS-concentraties bevatten ooit gemeten in een dier. 3M was blijkbaar zo onder de indruk van het onderzoek dat de onderzoeker een jaar later bij hen aan de slag ging en er nog altijd werkt. Minder positief: pas in 2021 brak de PFOS-zaak los. Ik tel goed: zeventien jaar ging verloren, hoewel het bosmuizenonderzoek weinig ruimte liet voor verbeelding. De jaren daarna voerde men aan UAntwerpen systematisch onderzoek naar PFOS dat nooit hoopgevende resultaten leverde. Daarover kwam geen publieke communicatie van onderzoekers. Ook tijdens de ontwikkeling van de Oosterweelplannen met als sluitstuk de Scheldetunnel waarvoor gegraven moet worden in met PFOS vervuilde gronden: geen publieke communicatie. Het is niet eenvoudig om je onderzoek aan de grote klok te hangen in tijden dat veel media focussen op het leven van Gert Verhulst en verwanten, maar laat het een prioriteit zijn om onderzoekers beter te begeleiden als het gaat over wetenschapscommunicatie.  

Het was wachten op het werk van burgeractivisten Frank Van Houtte en Thomas Goorden voordat inwoners van Zwijndrecht en omstreken weet kregen van de PFOS onder hun voeten, de PFOS in de lucht die ze inademen en de PFOS in de eieren die ze eten. Toch vond u het in februari 2022 een goed idee om met vicerector Silvia Lenaerts, ook lid van de raad van bestuur van Lantis, in in een opiniestuk in De Standaard bezorgde burgers ervan te betichten Oosterweel te dwarsbomen. Ik kan me voorstellen dat u dat later speet. PFOS blijkt nu toch ernstig genoeg om een hele interdisciplinaire projectdag aan te wijden.  

Helaas miste ik op deze interdisciplinaire projectdag introspectie over de rol van UAntwerpen. Ik moet u nog vertellen dat 3M in 2011 PFOS-onderzoek aan UAntwerpen financierde en dat de resultaten alleen met toestemming van 3M mochten worden gepubliceerd. Dat 3M de resultaten liever niet openbaarde, is niet verrassend. De PFOS-concentraties in de koolmezeneieren bleken de hoogste ooit wereldwijd. Het onderzoek werd uiteindelijk in 2017 gepubliceerd op aandringen van de onderzoekers met gewetensbezwaren. Maar wat als onderzoekers zich geïntimideerd voelen door bedrijven van wie ze afhankelijk zijn voor hun werk? De vraag is hier: hoe kunnen externe partijen in onderzoekscontracten publicatierestricties opleggen? Nochtans vallen dat soort restricties moeilijk te rijmen met de ALLEA-code die UAntwerpen heeft onderschreven en die zegt dat praktijken die de rapportage van de resultaten in gevaar brengen de integriteit van het onderzoeksproces en het onderzoek aantasten.  

U begrijpt dat ik een beetje op mijn honger ben blijven zitten en dat ik bijzonder benieuwd ben wat de hele PFOS-zaak u als rector heeft geleerd. Zelf ben ik ervan overtuigd dat we om PFOS-affaires te vermijden onafhankelijke universiteiten nodig hebben die zich niet door bedrijfsbelangen laten binden en te allen tijde het publieke belang vooropstellen. Een openbaar inzicht in de private belangen van academici, een register van financiers van onderzoeken en een verbod op publicatierestricties zijn noodzakelijk en vanzelfsprekend. Laat transparantie aan UAntwerpen geen modewoord zijn, maar een deugd die de kern vormt van elke moderne bestuurscultuur.  

Hoogachtend, 

Matthias Vangenechten