Queen Elizabeth II: oude oma of kolonist? 

Waarom deze lovende reacties op het bericht van de dood van koningin Elizabeth II? Volgens Verenigd Koninkrijk-expert Lieven Buysse heeft het met verschillende aspecten te maken. “Ik denk dat dat in de eerste plaats veel te maken heeft met het feit dat ze zo lang op de troon heeft gezeten en het heeft uitgehouden, wat betekent dat er nog draagvlak was voor haar. Was dat er niet geweest, dan was ze ook niet aangebleven.  De lange regeerperiode zorgde voor een continuïteit in een zeer veranderende wereld waar zij een stabiele factor was.” Professor Buysse haalt aan de hand van de Brexit en andere politieke onrust in het land aan dat haar continuïteit hielp met het land bijeen te houden. “Het is niet onbelangrijk dat zij zich altijd heeft gepresenteerd als iemand die boven dat gewoel stond. Zeker de laatste jaren was er veel onrust op politiek vlak. De jaren tachtig waren op sociaaleconomisch vlak lastig, maar op politiek vlak had je enige stabiliteit, die na de termijn van eerste minister Blair wegviel. Op dat moment is het belangrijk dat er een staatshoofd is dat daar boven staat.” 

Een andere oorzaak van de populariteit van koningin Elizabeth II was het sprookje dat het Brits koningshuis met zich meebrengt, een monarchie die al eeuwenlang bestaat. “De Britse koninklijke familie lijkt voor ons de oer-koninklijke familie te zijn. Er is een ongelofelijke stamboom die heel ver teruggaat, verschillende families die uiteindelijk met elkaar verwant zijn.” Politiek historicus Luc Duerloo stemt hiermee in, maar maakt duidelijk dat de Britse gemeenschap anders is dan de onze. “Bijvoorbeeld bij de organisatie van de uitvaart van koningin Elizabeth II leefde de vraag 'willen de Britten nog zo’n pompeuze dure uitvaart?' Het is heel duidelijk geworden dat ze dat wel willen, als symbool van de natie en als verwijzing naar de grootheid die voorbij is.” 

Duerloo zegt dat het magische effect van de monarchie een belangrijk aspect is, maar ook dat de koninklijke familie zich heel haar leven voorbereidt om hun rol te spelen. Hij vertelt een verhaal over een eigen ontmoeting met prinses Anne bij de opening van een tentoonstelling. Zijn ontmoeting met haar was exact vier minuten getimed en dan ging zij verder naar de volgende in de rij. Vrienden van hem, die anders veel kritiek op de monarchie hebben, stonden op dat moment met hun mond vol tanden en waren juist degenen die overdreven door bijvoorbeeld te knielen. Zo’n effect kan een president volgens Duerloo niet creëren. “Er bestaat zoiets als de magie van de monarchie en ondanks het feit dat het koningshuis in Groot-Brittannië een groot toeristisch product is, is het een formule waarbij een groep mensen apart wordt gezet en getraind wordt om een bepaalde rol te spelen. Dat klaarstomen gebeurt in de zin van neutraal moeten overkomen, bij elke ramp klaar moeten staan om uit te rukken, dingen inhuldigen en mensen moeten toespreken en bemoedigen. Ik denk niet dat je dat kunt doen met een verkozen iemand. Ik zie het Donald Trump niet doen.” 

De laatste jaren kreeg ze het imago van de wijze oude oma. Dat verklaart gedeeltelijk de reacties: het land verloor zijn mater familias.

Het laatste punt wordt aangehaald door professor Buysse. “Het feit dat ze voortdurend in het oog van de camera’s liep, brengt dat nieuws bij ons. Heel sappig, terwijl zij zelf nooit de bron is geweest van de sappige verhalen. Ze is daar nooit op ingegaan en heeft haar familie daar redelijk goed in gemanaged. Dat is niet altijd gelukt, maar ze heeft wel telkens geprobeerd om de dingen die privé waren ook privé te houden en kordaat te regelen. Het doel dat daar voortdurend bij vooropstond was om de troon en haar eigen imago als vorst nooit in gevaar te brengen. Dat is eenmaal fout gelopen met het overlijden van Diana, waar ze zogezegd te koel op zou hebben gereageerd. Maar ook toen heeft ze adequaat gereageerd door alsnog snel een gepastere toon te zoeken. De laatste jaren kreeg ze het imago van de wijze oude oma. Dat klinkt sentimenteel, maar dat verklaart gedeeltelijk de reacties: het land verloor zijn mater familias.” 

de andere kant van het muntstuk

Dat zijn allemaal redenen om zeer lovend te reageren op koningin Elizabeth II en haar leven, maar de andere kant van de discussie moet ook bekeken worden: waarom zijn mensen verontwaardigd?  Daarachter zit een gelaagd verhaal. Ik vroeg aan doctoraatstudente Hanane Llouh meer hierover. “Toen de koningin stierf, tekende de pers haar vooral af als een indrukwekkend staatshoofd en moeder van alle Britten, moeder van heel de wereld en iedereen moest rouwen. Dat klopt niet; dat is niet het verhaal voor iedereen. Het is niet voor iedereen een lieftallige, schattige oma of koningin geweest. Dat was een frustratie die ik voelde. Zij was symbool voor heel veel wandaden en de negatieve memes of twitterberichten die werden gepost waren legitiem en terecht. Wat ik goed vond, was dat de VRT inging op het microlevel, namelijk dat de koningin zowel een persoon, als moeder en oma is. Een overlijden is altijd een drama, daar kan ik voeling mee hebben en ik vind het terecht om te rouwen. Op macroniveau is zij het symbool voor de Britse wandaden die tijdens haar regeerperiode gebeurden. Dat vond ik een belangrijk verhaal en ik vind dat die legitieme pijn, dat verdriet en die kwaadheid toch een plaats moesten krijgen.”

Het Verenigd Koninkrijk is een geoliede machine, een propagandamachine.

De dood van de koningin maakte veel verhalen los bij mensen die de Britse wandaden wilden delen met de wereld, waarin sommigen het koningshuis zelf aanspraken. Dat heeft geen reactie opgewekt bij de monarchie of de Britse regering. “Een voorbeeld hiervan is de Nigeriaanse onafhankelijkheidsstrijd in de jaren zestig, waarbij er families werden vermoord en dorpen afgebrand, en dat allemaal door de Britten, in de naam van de koningin. De Britten deden veel moeite om dit onder de mat te vegen en te ontkennen. Een ander verhaal komt uit Kenia: een oude vrouw eist excuses van de koningin omdat zij in haar naam verkracht werd en haar man vermoord werd voor haar ogen. Het is terecht dat de koningin kritiek krijgt omwille van deze gebeurtenissen.” Duerloo zet hierbij een kritische noot: hoewel er inderdaad verschrikkelijke dingen zijn gebeurd, had hij bij sommige van de uitgebrachte verhalen op sociale media graag een voetnoot gezien. Llouh gaat daarop verder: “Ik heb bewondering voor haar als vrouw om haar positie in een mannenwereld te navigeren met de moeilijke start die ze had, maar ze liet de wandaden toe waarmee ze als koninklijk huis rijk zijn geworden. Een voorbeeld hiervan is de Koh-i-Noor, een diamant uit India die met veel geweld is gestolen en nu wordt gebruikt in de kroon van de echtgenote van de vorst.” Professor Duerloo gaat hierop verder en spreekt over het toenmalige vastklampen aan het Gemenebest. “Toen zij koningin werd, was het kroonjuweel al weg. In 1947 werd India onafhankelijk en dat was het hart van het koloniale rijk. Over de manier waarop dat gebeurde kan worden gesproken, maar zij is degene die geresideerd heeft over het afkalven van het rijk. Zij is denk ik actief geweest in het systeem van het Gemenebest in stand te houden en er zin te geven. Er is dus een soort vastklampen aan het koloniale rijk geweest.”  

Llouh heeft een ander perspectief op waarom de bestaande Britse monarchie zo geliefd is. “Het Verenigd Koninkrijk is een geoliede machine, een propagandamachine. De kroning van Elisabeth II en de huwelijken waren bijvoorbeeld echt een productie, bijna een film die werd geregisseerd. Zij hebben daar veel aandacht voor en dat heeft zijn vruchten afgeworpen. Koningin zijn is een rol spelen om je positie te behouden. Niet om het land te redden, maar om je eigen hachje te redden. Ze was een symbool en mensen hebben een symbool nodig, iets groter dan hen dat bijna ontastbaar is, maar aanwezig.”  

excuses, excuses, excuses 

Het Verenigd Koninkrijk is een constitutionele monarchie en daardoor heeft de monarch de uitvoerende macht en de bijhorende machtpositie niet in handen, maar volgens Llouh moet je dit anders bekijken. “De koningin zelf heeft zich nooit uitgesproken over de dekolonisatie, maar de koninklijke familie heeft door hun acties een keuze gemaakt. Prins Andrew heeft bijvoorbeeld de keuze gehad om te gaan vechten in de Falklandeilanden. De kolonies zijn er nog steeds terwijl zij koningin Elizabeth II niet zien als staatshoofd. Zij was ermee opgegroeid en daardoor stond zij met een voet nog in en met de andere buiten de hedendaagse dekolonisatiediscussie. Zij sprak zich er nooit, al deed ze er actief aan mee. Ze stond bijvoorbeeld op foto’s waar zij werd gedragen door zwarte onderdanen. Hopelijk is er nu een breuk waardoor we naar iets nieuws kunnen.”   

Volgens Duerloo is het een meer genuanceerd verhaal omdat het Verenigd Koninkrijk een constitutionele monarchie is. “Wat is onze persoonlijke verantwoordelijkheid voor wat er in het verleden is gebeurd? Ik denk dat veel van de maatschappelijke discussies daarover gaan, de slavernijdiscussie bijvoorbeeld, of de Congodiscussie in België. Er zijn politici die vinden dat die discussies gevoerd moeten worden, maar ook andere die in geen geval compensaties willen maken. Hoever gaat onze persoonlijke verantwoordelijkheid als het gaat om het verleden? Dat is een heel moeilijk vraagstuk, want de mentale instelling van 'alles van voor mijn geboorte is niet mijn zaak' is ook wel simpel. Waar houdt het op? Ik denk dat die vraag ongelofelijk woedt in onze maatschappij omdat we er zelf niet uit zijn.” 

Het Verenigd Koninkrijk heeft zich niet geëxcuseerd voor de wandaden tijdens de kolonisatie of de dekolonisatie. Professor Duerloo gaat verder in op waarom dit juist is. “In die kringen is het inderdaad zo: ‘never apologize, never explain’. Dat maakt bepaalde gesprekken gemakkelijker omdat je het onderwerp uit de weg gaat. De vraag is natuurlijk of verontschuldigingen nodig zijn, in gedachte houdend dat het een politieke kwestie is. Ik denk niet dat de Britse monarch verontschuldigingen kan aanbieden zonder de toestemming van de eerste minister en de vraag is of de regeringen daartoe bereid zijn. Bij hen is er vooral de vrees aanwezig dat de slachtoffers herstelbetalingen gaan willen of hun gestolen voorwerpen terug willen. Dat is een heel boeiende discussie: hoe ver gaat dat terug in de tijd?”  

Verantwoordelijkheid voor het verleden is een heel moeilijk vraagstuk. De mentale instelling van 'alles van voor mijn geboorte is niet mijn zaak' is ook wel simpel.

Professor Buysse is het eens met professor Duerloo over de nog onbeantwoorde vraag van een persoonlijke verantwoordelijkheid. “Het is een polariserende kwestie. Als je kijkt naar het kolonialisme zijn daar veel zaken gebeurd die niet door de beugel kunnen, alleen al het idee dat je een ander land of territorium gaat toe-eigenen zonder toestemming van de mensen die daar wonen. We leven nu in een tijd waarin dat kritisch benaderd wordt, maar als je kijkt naar de figuur van zo’n koning - of in dit geval koningin - is het maar de vraag wat de persoonlijke verantwoordelijkheid en de verantwoordelijkheid van het instituut is. De vraag is, is zijzelf verantwoordelijk voor de kolonisatie as such? Nee. Zij stond in een evolutie van verschillende van haar voorgangers waarbij misschien Queen Victoria in de negentiende eeuw nog de meeste verantwoordelijkheid droeg op dat moment. Koningin Elizabeth II de volledige verantwoordelijkheid geven is moeilijk.” 

Zowel Llouh als Buysse is al ingegaan op het feit dat er een machine achter het koningshuis zit en dat er veel pr bij komt kijken. Duerloo vindt dat de koningin een symbool was en zich daarnaar moest gedragen. “Als symbool hoef je niet per definitie eenduidig te zijn en ik denk dat daar veel van de verontwaardiging ligt, dat zij binnen die Engelse context de ‘bomma’ was van de regering. Al sinds de negentiende eeuw projecteert de koninklijke familie zich als dé moderne familie. Binnen dat paradigma denk ik dat ze die symbolen perfect heeft gevolgd. Dat is een soort rol die ze speelde binnen de constitutie, maar dat kan in Jamaica of Nigeria anders bekeken worden. Daar staat ze veel meer symbool voor die koloniale periode en die twee spreken elkaar in zekere zin niet tegen. Het heeft te maken met de contingentie van het verhaal, in welke context een persoon naar het symbool kijkt, want een andere omgeving kan de betekenis van een symbool veranderen.” 

Verder gaat Buysse in op de beperkte macht van een constitutionele monarch. “De macht van een monarch in een parlementaire democratie is fataal beperkt, een koning of koningin kan en mag de politiek van een land niet bepalen. Het parlement moet dat doen en de regering moet die uitvoeren. Als je kijkt naar de hele dekolonisatieperiode heeft ze daar geprobeerd om compromissen te sluiten. Aan de ene kant heeft ze de evolutie niet proberen tegenhouden, anders dan in België, waar blijkt dat de Belgische koning en zijn entourage toch een rol hebben gespeeld in de machtsoverdracht in Congo en geprobeerd hebben daar bepaalde belangen te vrijwaren. Dat soort bewijzen zijn minder duidelijk voor de Britse monarchie, die eerder geprobeerd heeft zich aan te passen aan de toenmalige situatie. Aan de andere kant is de Britse monarch nog altijd staatshoofd van veertien landen buiten het Verenigd Koninkrijk, waarvan het aantal geleidelijk aan het dalen is. De koningin heeft doorheen de jaren voortdurend een evenwicht gezocht tussen zo min mogelijk te laten blijken dat ze haar invloed benutte in die landen (wat ze wel degelijk deed) en tegelijk toch openlijk haar betrokkenheid te blijven tonen. Overgangsprocessen die de monarchie in verschillende landen inruilden voor een republikeinse staatsvorm heeft ze altijd discreet begeleid en zonder meer aanvaard. Dat betekent dat de Britse monarchie zich heeft aangepast aan de veranderde waarden en erkent dat de monarchie enkel bestaat bij de gratie van de wil van het volk.”  

Als degene die de interviews heeft afgenomen kan ik u na alle informatie die ik hoorde ook geen eenduidig antwoord geven. Het belangrijkste is naar elkaars verhalen luisteren en elkaars standpunten erkennen. Koningin Elizabeth II was een symbool en icoon, mede door haar continuïteit. Haar leven werd geprojecteerd naar de regels van wat een constitutionele monarchie inhield. Dit zijn geen excuses voor de wandaden van zowel het kolonialisme als het dekolonialisme.  Het koningshuis is rijk geworden van het Britse imperialisme en de bijbehorende wandaden, maar haar eigen verantwoordelijkheid in deze verschrikkelijke gebeurtenissen is moeilijk te berekenen. Daar zal u zelf een opinie over moeten vormen. Als geschiedenisstudente heb ik nog nooit een professor een simpel antwoord horen geven, simpelweg omdat die niet bestaan (in dat geval was ik volgens mij al lang afgestudeerd). Er is geen 'dit is juist en dit is fout', eerder een grijze zone. Het belangrijkste is jezelf naar jouw normen oriënteren en de andere proberen te begrijpen.