Het Bourgondisch complot bestoof onze dwarse vruchtbodem om de stamper van de Vlaamse persfotografie te belichten. En al maakt de persfotografie maar een klein onderdeel uit van het vertakte medialandschap, wij vonden de tijd rijp om de zon eens door een kleiner raampje te laten schijnen. Met Michiel Hendryckx kregen we niet alleen boter bij de vis, maar ook een epicurist jullie allen wel bekend als een snoek op de hooizolder. Beslagen ten ijs gekomen wist de van nature begenadigde verteller ons te charmeren met een scherpe babbel over de onmiskenbare kwaliteiten van de De Standaard huisfotograaf. In een geniale snapshot flitsen we langs ethiek, esthetiek, deemoed en verwondering. Dit naar aanleiding van de tentoonstelling 25 jaar persfotografie van De Standaard in het fotomuseum.
Als kapstok voor het interview hadden we graag enkele begrippen aan de persfotograaf in zijn algemeenheid gehangen. Eén van de axioma's van communicatie is: “Een beeld kan meer zeggen dan duizend woorden.”
Michiel Hendryckx Fotografie is in zekere zin een sterk medium. Inderdaad, één beeld kan meer zeggen dan duizend woorden. Maar als je bij een bepaalde foto een totaal ander onderschrift plaatst, kan je die foto volledig anders duiden. De zwakte schuilt met andere woorden in de context, die zeer bepalend is. Bijvoorbeeld nazi's die foto's maakten in het getto van Warschau tijdens de jaren veertig om aan te tonen dat de joden inferieure wezens waren. Diezelfde foto's worden nu door de joodse lobby gebruikt als pamfletten, om aan te duiden hoe vreselijk de nazi's waren. Dat zijn dus heel sterke foto's, maar ze zijn gemaakt vanuit een ander oogpunt dan dat waaruit wij ze nu detecteren. Op deze manier is fotografie op zich soms vrij machteloos. Het is de context waarin men de foto toont en het onderschrift, de duiding, die de foto uiteindelijk zijn kracht geeft.
Sta je dan sceptisch tegenover fotografen die door manipulatie op het gemoed van de lezer trachten in te spelen en daarbij hun werkstuk bewerken of ensceneren?
Hendryckx Je moet geen emoties opwekken die er niet zijn. Je moet registreren als fotograaf, niet regisseren.
Werkt de hype van de digitale fotografie het bewerken niet in de hand?
Hendryckx Al die insinuaties wat het bewerken van foto's betreft, zijn ongelofelijk gezeik. Voor de digitalisering ontwikkelde ik zelf mijn foto's in een doka. Ook dan probeer ik accenten te leggen, zaken naar voor te brengen en de focus te verleggen. Je legt je voornamelijk toe op het bewerken van contrasten. Geen haan die daar naar kraaide. En met de computer doe ik dat perfect na.
Nochtans ben je door Reuters zwaar op de vingers getikt na het spuien van kritiek op de winnaar van de World Press Photo.
Hendryckx Die foto had een soort theatraliteit die volgens mij enkel geënsceneerd kan zijn. Ik denk dat wanneer fotografen in oorlogsgebied vertoeven en de lokale bevolking vragen een pose aan te nemen zoals in Grozny, met als tegenprestatie een appeltje voor de dorst, ze een foto in de zelf gewenste plooi leggen. In het medialandschap tout court geldt de wet van vraag en aanbod. De fotograaf moet zijn product van de hand kunnen doen. De klant beslist zelf welk beeldmateriaal met zijn ideologie strikt en wordt op zijn wenken bediend. Er zijn bijvoorbeeld dagbladen die geen lijken tonen en daar moet de fotograaf rekening mee houden.
We leven niet meer in de tijd dat we zelf onze wetten kunnen dicteren.
Is er in het geval van De Standaard, een zogenaamde kwaliteitskrant, ruimte voor een gemanipuleerde weergave van de feiten?
Hendryckx Neen neen! (op z'n Gents) Bij De Standaard gaat het er met de nodige integriteit aan toe. Dat is de reden waarom ik zo graag voor die krant werk. Al meer dan dertig jaar trouwens, en ik heb het nog nooit meegemaakt dat men een loopje nam met de werkelijkheid. Er is een zekere deontologie waar je aan moet beantwoorden. Kwaliteitskranten kunnen het zich naar mijn bescheiden mening niet permitteren om de realiteit te omzeilen. Er zijn talloze voorbeelden waaruit is gebleken dat manipulatie niet altijd vrij blijft van kinderziekten. Zelfs een tijdschrift als National Geographic, dat pretendeert kwaliteit te brengen, is in een rel verwikkeld geraakt nadat ze door het arendsoog van kenners op fouten werd gewezen. Elk medium moet zichzelf zuiveren en mag de lezer zeker niet misleiden.
In hoeverre wordt een krant door foto's bepaald?
Hendryckx Met de opkomst van de televisie begin jaren zestig is het medialandschap sterk veranderd. Harde visuele feiten bereiken via de beeldbuis de kijker, waardoor er voor de persfotografie een andere taak is weggelegd. Ze bezit het vermogen om een eerder esthetische en suggestieve commentaar te leveren en zich niet louter sec op de feiten toe te spitsen. De kwaliteitszoeker die bij de kranten terecht komt, vraagt een ander soort beeldvorming, die complementair is. Bijvoorbeeld bij een natuurramp, is het tegenwoordig de taak van de fotograaf om foto's te brengen die de zaak sublimeren en esthetiseren.
Wie bepaalt welke foto's gebruikt worden bij krantenartikels?
Hendryckx Dat is een delicaat punt. Sinds een tiental jaar is er een nieuw fenomeen aan de gang in de perswereld. Een autonome fotoredactie delegeert en beheert de beeldenstroom in de krant. In mijn beginjaren kreeg ik de bestelling voor een foto van de journalist, terwijl het nu de fotoredactie is die me de opdracht geeft. En daarmee bepaalt zij het beeldenpakket in de krant.
Hoe ziet uw dagtaak er uit?
Hendryckx De helft van mijn opdrachten krijg ik enkele dagen op voorhand toebedeeld. De rest komt rond elf uur per mail binnen, nadat de eerste punten van de dag door de redactievergadering uiteengezet zijn. Dan begeef ik me in allerijl naar mijn onderwerp.
Zijn er onderwerpen die je zou weigeren, of die je gewoon niet liggen?
Hendryckx Ik ben een soort octopus in mijn vak: ik ben in zeer veel dingen geïnteresseerd, op sport na. Ik kijk zeker niet neer op collega's die sportfoto's maken. Sportfotografie is een specialiteit geworden, en de kwaliteit van de foto's neemt alsmaar toe. Als ze mij de vraag zouden stellen, zou ik natuurlijk ook niet weigeren. We leven niet meer in de tijd dat we zelf onze wetten kunnen dicteren. Dankzij mijn ancienniteit kan ik die sport-dans echter nog wel mooi ontspringen. Een fotograaf moet net als een journalist geïnteresseerd zijn in zijn onderwerp. Dat is de meest in het oog springende kwaliteit van een bekwaam journalist. Als het onderwerp, zoals in het geval van sport, mij niet interesseert, zou ik een slecht fotograaf zijn.
Ik fotografeer graag portretten van mensen.
Welke onderwerpen liggen je dan wel?
Hendryckx Ik fotografeer graag portretten van mensen. Iets nieuws voor mij is het parlement. Mijn collega Eric Peustjens, die gedurende 20 jaar de Kamer en Senaat als persoonlijk jachtterrein voor De Standaard afschuimde, is op pensioen. Daarom kom ik er nu regelmatiger. Het politieke circus onder de loep nemen met mijn telelens vanop het balkon is erg fascinerend. Eén van de grote charmes van De Standaard is juist het feit dat je nooit weet wat je morgen gaat doen en dat je dus steeds verrast wordt door je onderwerp.
Is het ook dankzij je ancienniteit dat je als huisfotograaf van De Standaard kan blijven fungeren?
Hendryckx Naar mijn gevoel had De Standaard vroeger een soort voortrekkersrol binnen de Vlaamse Uitgeversmaatschappij (VUM). Er waren toen zeven fotografen in vaste dienst. De VUM is op een bepaald ogenblik opgesplitst en de fotografen werden verdeeld over De Standaard en Het Nieuwsblad. Met de komst van Peter Vandermeersch, als hoofdredacteur, wou men een duidelijk fotobeleid per krantentitel. Dat heeft dan gezorgd voor een inhoudelijk conflict omdat er van de betreffende fotografen een andere vorm van fotografie werd geëist. Van de pool van Standaardfotografen ben ik de enige overblijvende, nadat collega's op brugpensioen werden gestuurd. Ik zat normaal ook in die uittredingsfase, maar de directie heeft me, om een reden mij onbekend, gevraagd te blijven.
Iets geheel anders nu: er wordt vaak geïnsinueerd dat GSM's met ingebouwde camera een bedreiging zouden vormen voor uw beroep.
Hendryckx Er zijn ondertussen inderdaad zulke foto's in de pers verschenen. Ik geloof echter niet in die bedreiging. Er bestaat een beroepsvereniging, maar die moet zich bezighouden met het ethische en geen boswachtersfunctie vervullen. Een beeld moet iets aangrijpends hebben. En zo'n beeld kan niet beantwoorden aan de esthetische meerwaarde van een persfoto. De gsm met ingebouwde camera, is een modeverschijnsel waar we eens aardig zullen om lachen binnen een vijftal jaar. Als je het vergelijkt met het succes van de Apple iPod: dat schuilt in het feit dat die uitsluitend gebruikt kan worden om naar muziek te luisteren. Ik wil ten stelligste beweren dat een fotoapparaat nooit zal worden geproduceerd om er mayonaise mee te maken.
In een eerder interview sprong ons jouw liefde voor de 'ijsbeer van Pompon' in het oog. Welk raakpunt heb je met dit kunstwerk?
Hendryckx Naar aanleiding van een huldeboek dat men wou samenstellen over openbaar kunstbezit, werd een aantal bekende Vlamingen gevraagd naar voor hen intrigerende kunstwerken. Als jongste telg uit een West-Vlaams gezin, waar vader architect was, kwam ik veel in contact met kunst. En zoals het een speelse achtjarige jongen betaamt, doolde ik op een dag door het Middelheimpark. Daar stond ik dan oog in oog met de ijsbeer van Pompon. Het was mijn eerste echte kennismaking met kunst en sindsdien heeft het beeldhouwwerk een vat op mij gekregen die moeilijk te verklaren is. Het is de absolute vedette van het Middelheimpark.