Als de Zweden weer eens op zoek zijn naar kandidaten voor een Nobelprijs literatuur, is de naam Amos Oz nooit ver weg. Zijn lat ligt echter hoger: hij ambieert zowaar de Nobelprijs voor de vrede. Oz' oeuvre beperkt zich immers niet tot fictie: zijn boek 'Hoe genees ik een fanaticus' werd op luid applaus onthaald door eenieder die vrede boven oorlog verkiest. Het Centrum Pieter Gillis van de UA, dat waakt over het actief pluralisme aan onze instelling, overhandigde hem op 6 mei dan ook een eredoctoraat voor zijn studie over het fanatisme.
Amos Oz Iedereen kent de drang om mensen te veranderen. Soms denken we dat we het doen om de bestwil van de anderen, maar dat kan al snel omslaan in fanatisme. De fanaticus is niet geïnteresseerd in zichzelf, hij is geïnteresseerd in jou. Hij wil jou veranderen: je geest, je stemgedrag, je eetgewoonten, wat dan ook. In elke mens schuilt een fanaticus: het is dus oppassen geblazen voor onze duistere kant.
Uw boek over het fanatisme heet ‘Hoe genees je een fanaticus’. Vertel het ons: hoe begin je daaraan?
Oz Het beste tegengif voor fanatisme is humor. Ik heb nog nooit een humoristische fanaticus gezien noch heb ik ooit een humoristisch persoon in een fanaticus zien veranderen. Als ik ‘gevoel voor humor’ in capsules kon steken en de hele bevolking kon overtuigen om mijn antifanatismepil te slikken, zou ik ongetwijfeld een Nobelprijs verdienen. Veel mensen voorspellen me een Nobelprijs in de literatuur, maar ik zou er liever één voor de vrede winnen voor die uitvinding.
Shakespeare versus Tsjechov
U schrijft ook veel over het Israëlisch-Palestijnse conflict. Welke afloop voorspelt u?
Oz Je kan het vergelijken met een tragedie op scène. Er zijn twee mogelijke eindes: het Shakespeariaanse slot en het Tsjechoviaanse (Tsjechov was een Russische toneelregisseur, nvdr.). Aan het einde van Shakespeares tragedies is gerechtigheid misschien geschied, maar de scène is altijd bezaaid met bloed en lijken. Tsjechovs stukken eindigen anders: iedereen is gedesillusioneerd, teleurgesteld en bitter, klemt de tanden op elkaar en verbijt de pijn, maar alle personages leven ten minste nog.
Ik zoek al jaren naar een Tsjechoviaanse – geen Shakespeariaanse – oplossing voor het Israëlisch-Palestijnse conflict. Idealisme is gevaarlijk als je daardoor de realiteit uit het oog verliest. Zowel de Israëlische als de Palestijnse vredesbewegingen geloven intussen gelukkig in een pragmatisch compromis. Happy ends bestaan niet. We moeten leren denken in Tsjechoviaanse termen: niemand krijgt alles wat zijn hart begeert, maar iedereen blijft in leven.
Dat is nu niet het geval: de nieuwsberichten over Israël en Palestina zijn gevuld met tanks, helikopters en zelfmoordterroristen. Of is er nog een andere kant, die wij in het Westen niet te zien krijgen?
Oz Ja, soms is er ook licht aan het einde van de tunnel. Ik vind het hoopgevend dat er zowel in Israël als in Palestina een sterke vredesbeweging opkomt. Ze zijn het niet altijd eens met elkaar, maar hun doel is hetzelfde: een vredevolle en pragmatische oplossing. De kloof tussen hen is allesbehalve onoverbrugbaar.
Een nieuw marshallplan
Krijgen de vredesbewegingen te weinig steun van het Westen?
Oz Europa en de Verenigde Staten geven ons niet de steun die we nodig hebben in het zoeken naar vrede. Te vaak krijgen we het vermanende vingertje, vooral van Europa: schaam jezelf, dit mag je niet doen, dat doe je fout... Soms zwaait het vingertje richting de Palestijnen vanwege het terrorisme, soms naar de Israëli’s omdat zij de Palestijnen onderdrukken. Wat we nodig hebben is empathie, hulp en steun.
U pleitte in het verleden reeds voor een marshallplan voor Israël en Palestina.
Oz De armoede in het Midden-Oosten schept het broeierige klimaat waarin fundamentalisme gedijt. Dat is het probleem, maar meteen ook de oplossing. Zoals de Verenigde Staten met het toenmalige Marshallplan Europa er weer bovenop hielpen, zo zou men ook het Midden-Oosten er bovenop kunnen helpen, te beginnen bij alle Palestijnse vluchtelingen. Ze leven in armoede en hun situatie is volledig hopeloos: op die manier kweek je terroristen.
Is religie ook een drijvende motor achter het conflict?
Oz Religie op zich niet, religieuze fanatici wel. Zij vormen een kleine minderheid, maar wel de gevaarlijkste. Dat geldt trouwens niet enkel voor Israël en Palestina. Het probleem dat de wereld vandaag teistert, is niet de botsing der beschavingen of de clash tussen de islam en het Westen. Het is de strijd tussen fanatici en gematigden, in alle hoeken van het religieuze en politieke spectrum.
Vreest u nooit dat er noch een Shakespeariaans, noch een Tsjechoviaans einde aan het conflict zal komen? Dat Israël en Palestina zich nog jarenlang in dezelfde patstelling zullen bevinden?
Oz Ik kan de toekomst niet voorspellen en zeker geen exact tijdskader schetsen. Ik ben echter hoopvol. Zowel bij de Israëli's als bij de Palestijnen dringt het besef door dat er aan het einde van de dag een tweestatenoplossing moet komen. Helaas doen de fanatici aan beide zijden er alles aan om dit te voorkomen.
Is het Tsjechoviaanse einde ook niet typisch voor uw boeken? Een happy end vind je er niet in. Vaak blijft iedereen verweesd achter.
Oz Ik schrijf over liefde, duisternis en de schemerzone ertussen. Je hebt gelijk. Mijn boeken hebben geen happy end, maar ze eindigen ook niet à la Shakespeare met veel doden of Grote Gevoelens als rechtvaardigheid. Ze eindigen in een instabiel, ongelukkig compromis.
Autobiografische Amos
Dat einde is het Israëlische-Palestijns conflict volgens u ook beschoren. Is het dan uw politieke visie die uw schrijven beïnvloedt of andersom?
Oz Beide spruiten voort uit dezelfde geest, de mijne. Ik kan er dan ook geen strikt onderscheid tussen maken, of zeggen wat door wat beïnvloed wordt.
U groeide op in een sterk gepolariseerde samenleving. Wordt u dan nog sterker door je achtergrond gedetermineerd dan anderen?
Oz Ik denk dat iedereen sowieso gedetermineerd wordt door het milieu waarin hij of zij geboren wordt: plaats, sociale klasse, familie en kennissen... Mijn hele oeuvre is diep geworteld in mijn eigen levensverhaal, in de Israëlische geschiedenis en de Israëlische tragedie. Het is wat ik ken en wat ik voel. Ik kan niet schrijven over het leven van een onbekende. Vraag me niet het verhaal te schrijven van een Chinese vrouw, want dat kan ik niet. Ik ben geen literaire toerist.
Mijn vader heette Klausner, dus zo wilde ik niet heten.
Is het dan niet onterecht dat enkel uw roman 'Een verhaal van liefde en duisternis' autobiografisch genoemd wordt? Geldt dit niet in zekere mate voor al uw werk?
Oz Mijn boeken zijn autobiografisch, maar niet confessioneel. Autobiografische literatuur is niet noodzakelijk op feiten gebaseerd. Ik schrijf altijd autobiografisch, zonder ooit bekentenissen te doen.
U werd geboren als Amos Klausner. Toen u veertien was, veranderde u uw achternaam in 'Oz', dat "kracht" of "moed" betekent.
Oz Dat maakte deel uit van mijn rebellie tegen mijn vader: ik besliste om in niets te zijn zoals hij. Hij was een stadsmens, dus ging ik in een kibboets (een collectieve landbouwnederzetting, nvdr.) wonen. Hij was een intellectueel, dus ging ik met tractors rijden. Hij was klein, dus wilde ik groot worden. Nou ja, dat laatste is niet echt gelukt (lacht). Mijn naam veranderen hoorde bij deze opstandigheid; hij heette Klausner, dus zo wilde ik niet heten.
Voelt u zich anno 2008 meer Amos Klausner of meer Amos Oz?
Oz Rebellie is als een boomerang: ook ik keerde al snel terug naar mijn oude zelf. Ik ben nu zowel Klausner als Oz. Ik had in die tijd voor de naam Oz gekozen omdat kracht en moed twee dingen waren waar ik veel nood aan had, maar weinig van bezat. Die keuze was dus vooral wishful thinking. Intussen hoop ik dat er toch al iets meer waarheid in schuilt.