Een heel jaar lang en nog veel langer zal Antwerpen in de hele wereld te boek staan als een literair paradijs waar, oprecht en eerbiedwaardig, een stroom van woorden doorheen bruist. Althans, dat is het meeslepende verhaal dat A(ntwerp)B(ook)C(a pital)2004 en zijn artistiek coördinator Michaël Vandebril willen schrijven. Vormt een stad zonder boekhandels echter niet eerder het decor voor een troosteloze tragikomedie? Een hoopvolle optekening van de stand van het boek in Vlaanderen en een catalogus van de inspirerende hoofdstukken die ons te wachten staan.
Het officiële openingsweekend van ABC2004 op 8-9-10 mei regende uit en de leeshoek voor de Bourla waagde zich bijgevolg niet buiten. Binnen verwaterde de sfeer echter niet en werd officieel en feestelijk het vuur van het boekenjaar ontstoken met een bont geheel van optredens. Wat echter meteen opviel, was de afwezigheid van een Vlaamse, laat staan Antwerpse literaat. De schrijvers die voorlazen uit eigen werk waren daarentegen een Hollander die al jaren de nobelprijs hoopt te winnen (Harry Mulisch) en zijn landgenoot Toon Tellegen, een Amerikaanse SF-auteur (John Haldeman) en een spannende Britse trouwboek (Nicci French).
Wil ABC2004 de Antwerpenaar tonen dat het boek in de rest van de wereld nog leeft, of wil het toch eerder Antwerpen als boekenstad in het internationaal geletterd bewustzijn inschrijven?
Michaël Vandebril Beide. Tijdens de openingsceremonie stonden inderdaad enkel buitenlandse schrijvers op het podium. De enige Antwerpenaar, die weliswaar niet op het podium stond maar wiens geest aanwezig was, was Maurice Gilliams. Het MartHa!Tentatief bracht een ode aan deze (in 1982, nvdr.) overleden Antwerpse schrijver. We hebben in de eerste plaats voor die aanpak gekozen, omdat we het moeilijk vonden om één persoon uit Antwerpen, of zelfs Vlaanderen te kiezen. Dat hebben we bij andere projecten wel gedaan, doorheen het jaar leggen we accenten op auteurs die hier wonen en werken. Zo heb je bijvoorbeeld het boekje Levende Schrijvers, waarin zesentwintig Antwerpse schrijvers geportretteerd staan, telkens met een tekst erbij. Zesentwintig omdat er zesentwintig letters zijn; we spelen graag met dat aantal. Aan het boekje is ook een tentoonstelling verbonden, die vanaf 14 mei te zien is in het filiaal van de Openbare Bibliotheek in Berchem en na een reis door Vlaanderen in november terug naar Antwerpen komt, wanneer de nieuwe bibliotheek aan het De Concinckplein geopend wordt. Bij grote evenementen, zoals de Boekenbeurs en Zuiderzinnen, zullen dan weer heel wat internationale auteurs uitgenodigd worden. Daarnaast zal ook een internationaal publiek, vooral uit Nederland, naar hier gehaald worden om het met Antwerpen als boekenstad te laten kennismaken. Daarbij zullen niet alleen levende schrijvers in de spotlights gezet worden; Antwerpen heeft ook een rijk verleden. Denken we maar aan het begin van de boekdrukkunst met Plantin-Moretus.
Triestig
Antwerpen heeft inderdaad een rijk verleden. Maar ook vandaag de dag is er op literair vlak nog heel wat bedrijvigheid: er zijn niet alleen de jaarlijkse evenementen, maar ook veel auteurs en uitgeverijen hebben hun thuishaven in Antwerpen. Net dat maakt het des te schrijnender dat Antwerpen zo bitter weinig boekhandels heeft. Zijn we de titel Wereldboekenstad dan wel waard?
Vandebril Dat is inderdaad de zwakste schakel in het verhaal van ABC2004. Als je echter kijkt naar de vorige wereldboekensteden (Madrid, Alexandrië en New Delhi, nvdr.), dan zie je dat bijvoorbeeld ook New Delhi de titel niet heeft gekregen omdat het zo ongelooflijk veel boekhandels per hoofd telt. Het gaat meer om het totaalverhaal dat wordt verteld. En in dat opzicht is Antwerpen wel een heel mooi verhaal, zowel historisch gezien als vandaag de dag en naar de toekomst toe. Vooral dat heeft de UNESCO doen kiezen voor Antwerpen. Maar het aantal boekhandels ligt wel degelijk erg laag. De situatie is overigens in heel Vlaanderen triestig. Zelfs in vergelijking met Nederland hebben we minder boekhandels. Eén van de redenen daarvoor is dat wij nog altijd geen vaste boekenprijs hebben. Zo’n vaste boekenprijs beschermt net de kleine boekhandel, omdat een boek bij zijn lancering overal dezelfde prijs heeft en je dus niet naar de Fnac moet om het goedkoper te krijgen. Ondertussen is de kaalslag natuurlijk al lang gebeurd; enkel de ketens, de professioneelste en de kwalitatiefste boekhandels hebben overleefd. Wij willen dat er terug meer boekhandels komen.
Ondertussen is de kaalslag al lang gebeurd. Er moeten terug meer boekhandels komen.
Kan Antwerpen Wereldboekenstad een vruchtbare bodem zijn voor zo’n renaissance?
Vandebril Als Stad kan je daar natuurlijk heel weinig aan doen, je mag geen boekhandels subsidiëren. Wat je in ieder geval wel kan doen is, ten eerste, zeggen dat je boekhandels belangrijk vindt en voorwaarden scheppen zodat er meer kunnen komen, bijvoorbeeld door te investeren in activiteiten die er kunnen plaatsvinden. Het tweede, en daar willen samen met onze partners aan werken, is zorgen dat er een boekenvakopleiding komt. Dat betekent dat je de sector professionaliseert zodat nieuwe boekhandels langer blijven bestaan, omdat ze goed weten waar ze mee bezig zijn.
Geert Buelens, dichter, docent literatuurwetenschap aan het departement Germaanse Talen van de UA en één van de grote voorstanders van die opleiding, sprak de hoop uit dat ABC2004 als hefboom zou kunnen dienen om het idee een vastere vorm te geven (DS 8-9 mei). Zijn er al stappen in die richting gezet?
Vandebril We zijn aan het overleggen met prof. De Brabander van de opleiding Cultuurmanagement aan de UA om, als eerste stap, in het najaar een colloquium te organiseren. Dat colloquium zou dan jaarlijks plaatsvinden in het kader van die opleiding. Daarnaast zijn we aan het bekijken of we een soort masterclass kunnen invoeren. Dat zou dan een specifieke opleiding voor het kader in het boekenvak worden. We zijn echter ook nog andere pistes aan het onderzoeken. We werken daarvoor samen met boek.be (de vertegenwoordigende organisatie voor uitgevers, boekhandels en distributeurs, nvdr.), het Vlaams Fonds voor de Letteren en de Universiteit Antwerpen.
Zelf heb je de universiteitsbanken nog niet zo lang verlaten. Je was in die tijd, als hoofdredacteur van de Gans, de UIA-voorloper van dwars, nauw betrokken bij het studentenleven. Heb je bij de programmatie van ABC2004 ook een speciaal hoofdstuk voor studenten ingevoegd?
Vandebril Er zijn zeker evenementen die jongeren kunnen aanspreken. Zo is er Six-Pack, het zomerprogramma van ABC2004. Six-Pack, omdat het zes weken duurt (van 6 augustus tot 10 september, telkens op donderdag en vrijdag, nvdr.) en omwille van de verwijzing naar bier natuurlijk. Dat wordt zonder twijfel een heel sprankelend, spetterend en jong programma. We werken daarvoor samen met 5voor12, dat onder andere ook De Nachten mee organiseert. Elke zomer creëren zij sowieso een bijzondere partylocatie. In het verleden hadden we reeds Hospitaal, Luna en Cuba. Zo wordt er een nieuwe gecreëerd, waar wij iedere vrijdag voor een literair voorprogramma zullen zorgen. Dat is telkens gericht op de podiumliteratuur of performance, “spoken word” uit binnen- en buitenland, gaande van The Last Poets tot en met Vitalsky. Ook de “poetry slammers” uit Amerika en Duitsland komen naar Antwerpen. Na het literaire gedeelte is er een party. Op de donderdagavonden maken we thema-avonden, bijvoorbeeld rond horrorliteratuur of humor. Er komen ook twee hommages: één aan de onlangs overleden Antwerpse auteur en voorloper van de performers, Gust Gils, en één aan J.M.H. Berckmans.
Dandy
Zijn er nog andere evenementen die zich specifiek op jongeren richten?
Vandebril ABC participeert ook in de jaarlijks weerkerende festivals zoals Zuiderzinnen en De Nachten. Dat laatste wordt dit jaar overigens nog veel groter en bovendien over drie dagen gespreid. Wat ook heel leuk is, is Robodandy. Vanaf 29 mei kan je één zaterdag per maand een Robodandy huren in het ModeMuseum. Je laat hem een fragment kiezen uit een bundel teksten van literaire dandy’s, van Paul van Ostaijen tot Charles Baudelaire bij wijze van spreken, en laat hem vervolgens naar een bepaalde plek in de stad gaan: het Centraal Station, de Fnac, de metro... De Robodandy flaneert daar dan naartoe, leest er zijn tekst voor en flaneert vervolgens terug naar het MoMu. Daar kan je overigens zijn tocht op schermen volgen en iets drinken. Bovendien zullen er ook elektro-acts zijn. Robodandy combineert op die manier literatuur met mode, design en muziek. Interessant voor talenstudenten is zeker ook de grote overzichtstentoonstelling over tweehonderd jaar Vlaamse literatuur in het AMVCLetterenhuis. Die gaat door in het kader van het historische luik van ABC2004 (vanaf september, nvdr.). Tenslotte heb je ook het witboek. Naast het programmaboek dat we zelf schrijven, delen we ook onbeschreven boeken uit. Een witboek is dus een leeg boek, een plek waar iedereen aan het woord kan zijn. Bedoeling is dat mensen anekdotes, gedachten of verhalen opschrijven en zo een eigen boek maken. Iedereen die er een wil kan er hier (bij Antwerpen Open, nvdr.) één komen halen, maar je vindt ze ook in de bibliotheken. Op het einde van ABC willen we zoveel mogelijk beschreven boeken terug verzamelen om een mooie tentoonstelling op te zetten. Daarna krijgt iedereen zijn boek natuurlijk terug.
Six-Pack, omdat het zes weken duurt en omwille van de verwijzing nar bier.
ABC duurt maar één jaar. Doet Antwerpen daarna gewoon weer de boeken toe als boekenstad?
Vandebril ABC wordt gecontinueerd in Antwerpen Boekenstad, dat blijft een beleidsaccent van de Stad Antwerpen. Alles wat we nu doen, alle resultaten en alle energie, zullen blijven voortleven in bijvoorbeeld de nieuwe bibliotheek. Maar ook andere projecten die ABC nu ondersteunt, zoals Zuiderzinnen, zullen verder opgevolgd worden. Door middel van een ondersteunings- en uitstralingsbeleid zal Antwerpen op de kaart blijven staan als boekenstad.
Hoe zou je de Stroom van Woorden van ABC2004 graag zien voortleven bij de mensen die hem nu lezen?
Vandebril Het kernwoord van Antwerpen Wereldboekenstad is begeestering. We willen mensen begeesteren met boeken, met woorden. We willen hen ook de kracht van woorden meegeven. Iedereen gebruikt woorden. En in die zin zijn taal, taligheid en woorden bouwstenen. Bouwstenen van je eigen verhaal, maar ook van de wereld waarin je leeft.
Meer info vind je op www.abc2004.be en bij Antwerpen Open vzw, Wapper 2.