In juli 2014 verscheen het opmerkelijke bericht in de media dat de nieuwe regering zonder de Vlaamse Bouwmeester (VB) door wil gaan. Niet alleen om de huidige situatie te relativeren, maar ook met de simpele vraag wat de maatschappelijke rol van de VB is, ging dwars op onderzoek uit. De voorbereiding tot het schrijven van dit stuk bestaat uit het bestuderen van het boek Een publieke opdracht, een gesprek met Anne Malliet, wie sinds 2001 werkzaam is voor de VB, en de recent vernieuwde website. In dit artikel zullen de evolutie, de middelen en het uiteindelijk belang van de VB aan bod komen.
de drie mandaten
Het team Vlaams Bouwmeester staat voornamelijk bekend om haar leiders. Bob van Reeth, Marcel Smets en Peter Swinnen hebben elk hun visie toegevoegd aan het huidige beleid van de VB. Voorafgaand aan de oprichting van de VB werd in 1985 kritiek geuit op de bouw van diverse overheidsgebouwen. De vraag rees of de belastingcenten wel goed werden besteed aan met name kantoorgebouwen, die als banale architectuur werden bestempeld. Naar voorbeeld van de Nederlandse Rijksbouwmeester werd de onafhankelijke organisatie genaamd 'team Vlaams Bouwmeester' opgezet. Vanaf 1999 werden de fundamenten gelegd onder leiding van Bob van Reeth (1999-2005). De achtergrond van de bouwmeester blijkt kenmerkend te zijn voor het werk van het team. Bob van Reeth als architect legde met behulp van de Open Oproep de nadruk op de kwaliteit van de architectuur, terwijl Marcel Smets (2005-2010) als stedenbouwkundige meer focuste op infrastructuur. Rekening houden met de voorganger en juist iets nieuws toevoegen aan het bestaande is kenmerkend voor de evolutie. Zo bracht Peter Swinnen (2010-2015) als architect een meer beleidsmatige aanpak en kwam er aandacht voor innovatietrajecten zoals de pilootprojecten.
instrumenten
Het team Vlaams Bouwmeester is organisch gegroeid en heeft in haar vijftienjarig bestaan diverse instrumenten ontwikkeld. Met dit instrumentarium proberen ze de diversiteit op het gebied van kunst, architectuur en ruimtelijke ordening te vergroten. Twee van deze instrumenten zijn de Open Oproep en het ontwerpend onderzoek, kenmerkend voor de VB.
De Open Oproep kan worden gezien als een prijsvraag waar vijf architectenbureaus worden geselecteerd om een ontwerp te maken voor een bepaalde plek. De VB beheert een portfolio 'register van architectenbureaus' waaruit tien anonieme kandidaten worden gekozen. In samenspraak met de opdrachtgever worden vijf portfolio’s uitgekozen die tegen een vergoeding een ontwerp mogen opstellen. Dit is anders dan bij de gebruikelijke prijsvragen, waar de architecten op eigen kosten een ontwerp maken. De tijd en energie die hiermee verloren gaat, kan ervoor zorgen dat jonge en buitenlandse bureaus minder gemotiveerd zijn om deel te nemen. Een geslaagd voorbeeld van de Open Oproep is het Theaterplein in Antwerpen, waar het architectenduo Secchi en Vigano het beste ontwerp indiende. De Italiaanse architecten realiseerden een indrukwekkende overkapping waarmee zij het kale plein weer tot leven brachten.
Het ontwerpend onderzoek kan onderverdeeld worden in twee categorieën: de Pilootprojecten en het Labo Ruimte. Beiden hebben hun eigen invalshoek, maar de integrale samenwerking blijft altijd centraal staan. De Pilootprojecten gaan uitdagingen aan zonder zich te laten beperken door de regelgeving van vandaag. De inzichten die worden opgedaan kunnen leiden tot het aanpassen van de regels die vandaag juist tegenwerken. Een studie naar wooncoöperaties werd aangehaald door Anne Malliet, waar op zoek werd gegaan naar een alternatief voor de overheersende lintbebouwing in Vlaanderen. Dit bracht haar onder andere bij de Zürichse woningbouwcoöperaties waar wonen en mobiliteit op een efficiënte wijze worden verweven. Het woonblok in Kalkbreite is namelijk boven op een tramdepot gebouwd, wat niet alleen een goede vorm van verdichten is, maar ook resulteerde in goedkopere woningen voor de nieuwe bewoners.
Het Labo Ruimte is een meer wetenschappelijk onderzoek waar de ambitie op de zijlijn meekijkt. De samenwerking tussen de VB en Ruimte Vlaanderen is cruciaal voor dit instrument. Het onderzoek houdt zich voornamelijk bezig met projecten op landelijke schaal. Het gebruiken van hernieuwbare bronnen om onze dagelijkse behoeftes te kunnen uitvoeren staat centraal in het onderzoek Energielandschappen. Dit onderzoek benadrukt de groei van architectuur naar een meer allesomvattende discipline.
de toekomst
De VB heeft haar perspectief verbreed van het stimuleren van ontwerpers tot het maken van CO2-reducerende plannen. Met de Open Oproep en haar ontwerpend onderzoek levert ze een nuttige bijdrage aan de samenleving. Het stopzetten van de VB wil niet zeggen dat haar taken zullen verdwijnen. Over de transitie waarmee de VB in juli werd geconfronteerd, werd nog maar weinig gesproken. Voorlopig zijn er nog geen concrete voorstellen voor de herinrichting van de dienst. Volgens Anne Malliet zijn er twee mogelijke scenario’s: de VB zal terugplooien naar het architectuurbeleid van voorheen of er zal een commissie van deskundigen worden samengesteld waar ook Ruimte Vlaanderen toe behoort. In het laatste geval komt waarschijnlijk de onafhankelijkheid van de VB in het geding komen en de vraag is in hoeverre de werkmethode op meerdere beleidsdomeinen kan worden voortgezet. Aan het begin van volgend jaar zal hier meer duidelijkheid over komen.
