hiphop in de middeleeuwen

De nog prille carrière van Wouter Haverals leest als een promoflyer die de universiteit uitdeelt op opencampusdagen. Als startpunt opteerde hij voor de bachelor Taal- en Letterkunde: Nederlands - Engels. Al snel werd zijn voorliefde voor de Nederlandse taal duidelijk, waarna hij logischerwijs voor de master Nederlands koos. Daar groeide deze voorliefde uit tot een echte passie. Die gedrevenheid leidde uiteindelijk tot de keuze voor een doctoraatsonderzoek over de ritmische eigenschappen van de Middelnederlandse poëzie, waar hij inmiddels reeds twee jaar aan werkt. Daarnaast doceert hij samen met professor Willaert het mastervak 'Middeleeuwse poëzie en hiphop: oude verzen benaderd vanuit een hedendaags perspectief'.

luisteren is leuker dan lezen

De Middelnederlandse poëzie mag dan wel op perkament zijn overgeleverd, eigenlijk zijn de teksten vooral bedoeld om voorgedragen – en dus gehoord – te worden. In de middeleeuwse cultuur was lezen hoofdzakelijk een intellectuele bezigheid. Bovendien was perkament een schaars product en ongeletterdheid eerder regel dan uitzondering. Als je het wilde maken in de middeleeuwse entertainmentindustrie, kon je dus maar beter oefenen op het creatief voordragen van populaire werken.

Aangezien zelfs de rijkste hofhoudingen niet konden beschikken over een voicerecorder, blijft het tot op vandaag onduidelijk hoe deze kunstenaars omgingen met de gesproken taal. Gelukkig zijn er onderzoekers zoals Wouter die ons een handje toesteken. Een eerste hypothese was de overname van de Latijns-Griekse ritmiek. De klassieke poëzie werd steevast voorgelezen volgens een vast metrum. Deze stijl had ten tijde van het Middelnederlands – vanaf de dertiende eeuw – echter al lang afgedaan. Wanneer men een dergelijk metrum toepast op een Middelnederlandse tekst, krijgt men dan ook een gewrongen en onaangenaam resultaat.

het rijmt, dus het is waar

In zijn onderzoek kiest Wouter voor een heel andere benadering. Omdat het ritme van een Middelnederlands dichtwerk bepaald wordt door de afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen, is het in de eerste plaats zaak om te achterhalen waar dichters in de middeleeuwen hun klemtonen precies legden. Dit kan worden afgeleid uit de rijmwoorden die zij gebruikten. Zo weten we bijvoorbeeld dat in de Middelnederlandse woorden ‘glorie’ en ‘memorie’ de klemtoon op de gemeenschappelijke klinker ‘o’ ligt, anders kunnen deze woorden namelijk niet op elkaar rijmen. Op deze manier kunnen we voor heel wat woorden te weten komen waar de klemtoon moet liggen.

Al deze rijmcombinaties worden ingegeven in een softwareprogramma dat helpt bij het zoeken naar verbanden. Bij elke nieuw ingevoerde klemtoon wordt een puzzelstukje op zijn plaats gelegd. Er zijn door de jaren heen te veel stukjes zoek geraakt om de puzzel helemaal te vervolledigen, maar dankzij deze methode tasten we niet langer volledig in het duister wanneer het gaat om de ritmiek in de Middelnederlandse poëzie.

Willem die Madocke maecte, of toch maar Drake?

De gelijkenissen tussen Middelnederlandse poëzie en hedendaagse hiphop zijn treffend. Neem nu de Antwerpse rapper Tourist LeMC: een woordkunstenaar met veel gevoel voor ritme die er lustig op los rijmt. Net als bij middeleeuwse poëzie ligt de waarde van hiphop bovendien in het orale karakter en de performance. Wat creatieve genieën als Maerlant, Hadewijch of Willem die Madocke maecte deden, was in essentie juist hetzelfde.

Desondanks kunnen we niet blind zijn voor de verschillen. In de middeleeuwen was het bijwonen van een voordracht gewoonlijk een voorrecht voor de adel en zijn hofhouding. Dit staat in schril contrast met de huidige hiphop, die zich vanuit de onderste lagen van de bevolking heeft opgewerkt tot een dominant genre in de eenentwintigste eeuw. De middelen die hiphop kan aanwenden om vaste ritmiek te doorbreken gaan natuurlijk ook veel verder dan louter eindrijm, zolang de ontvangers (denken te) weten waar het over gaat, kan zowat alles door de beugel.

Niet alleen de historische wortels van hiphop zijn interessant vanuit academisch oogpunt. Onlangs nog kwam de universiteit van Cambridge met een gids – een Cambridge Companion – over de impact en interpretatiemogelijkheden van het genre, met aandacht voor de ritmiek.

Wat je mening ook mag zijn over hiphop en de Middelnederlandse poëzie, en of je nu leefde in de dertiende eeuw of vandaag, beide hebben als doel de mensen te vermaken, en daar slagen ze wonderwel in. Of zoals Drake zou zeggen: “Show me a good time.”