Wie de Panorama-aflevering rond de dood van Jonathan Jacob heeft gezien, kan stellen dat het een mooi staaltje journalistiek is. Een man sterft voor het nut van de maatschappij. Een naakte, weerloze man – volledig verdwaasd door een amfetamine rush – die angstig naar de camera in de cel kijkt. Buiten de cel stelt een interventieteam, het Antwerps Bijzonder Bijstandsteam (BBT), zich op om de situatie te bedwingen. De celdeur wordt geopend en Jonathan wordt door het zeskoppig team neergehaald en meerdere malen geslagen. De daaropvolgende weken barst er een ware gerechtelijke heksenketel los, die nog steeds aan de gang is. De Antwerpse Procureur des Konings Herman Dams lijkt tevens met zijn vingers in de amfetaminepap te hebben gezeten. Beschuldigingen, schimmige omleidingen, de blaam op het blazoen en een ware magistratenoorlog tot gevolg. dwars trok zijn stoutste bottinekes aan en stapte richting Lokale Politie Antwerpen om te informeren of de agent – uw vriend – fan is van Rambo.
Jonathan Jacob stierf op 6 januari 2010, in een doorgangscel te Mortsel. Zijn lichaam bont en blauw geslagen. Drie jaar geleden heeft dit schouwspel plaatsgevonden. De beelden spreken boekdelen en lijken uit een onbestaande gevangenisfilm te zijn geplukt. Een sinistere samenvloeiing van de badhuisscène uit David Cronenbergs Eastern Promises en de heroïnetrip uit Danny Boyles Trainspotting. Een zaak als deze degraderen naar een culturele pastiche is oneerbiedig. Talloze onbeantwoorde vragen wentelen zich rond de affaire. Moest 'Wat Als?' een dramatischere wending geven aan zijn sketches was dit een perfect voorbeeld geweest. ‘Wat als procureur Dams zich persoonlijker bij de zaak betrokken had?’ is enerzijds een vraag die je kan stellen. Anderzijds lijkt die vraag het hele systeem te doen veinzen. ‘Wat als het BBT niet was opgetrommeld?’ is ook een mogelijke optie. Een zeskoppig interventieteam – met klinkende codenamen die een je-ne-sais-quoi uitstralen – contacteren om één man in bedwang te houden lijkt een radicale ingreep. De mogelijkheden zijn eindeloos. Nu de hele affaire het daglicht heeft gezien, is het duidelijk dat er op elk moment blufpoker werd gespeeld.
Verantwoordelijkheid zoek
Het is een hele gerechtelijke, persoonlijke en menselijke boterham om binnen te schrokken. Iedereen wijst elkaar met de vinger want iedereen zit fout. Justitie zet zijn waakhonden uit om het onderzoek van het onderzoek van het onderzoek te onderzoeken. Zodoende ook dwars, niettegenstaande vanuit een iets humanere invalshoek. Wat vindt de lokale ordehandhaver van de zaak-Jonathan Jacob? Niet elke agent is immers lid van het BBT.
Binnenwandelen in het politiebastion van de Oudaan om naar wat persoonlijke meningen te vragen rond de polemiek lijkt makkelijker gezegd dan gedaan. Aangezien er een geheimhoudingsclausule is afgesloten, is naar deze zaak informeren niet zo makkelijk. Doorverwezen worden, wachten en vriendelijk verzocht worden een andere keer terug te komen. Een dood spoor. Na vele omzwervingen in ’t Stad lukt het me uiteindelijk twee agenten aan te klampen. Anonimiteit is verzekerd, aldus noemen we hen Flik 1 en Flik 2; de namen Vegas en Hollywood waren al bezet.
“Wat er met Jonathan gebeurd is, is een regelrechte schande. De arrestatie moest logischerwijze worden uitgevoerd, aangezien hij stijf stond van de amfetaminen. Wat er zich daarna allemaal heeft voorgedaan is pure onkunde”, zegt Flik 1, duidelijk geïrriteerd. Hij gaat verder, “Jonathan was onder invloed van drugs en werd gediagnosticeerd als zijnde in een psychotische staat. De reactie van het team in zijn cel is compleet ongepast.” Jonathan Jacob was een fervent bodybuilder en nam amfetaminen om in een euforische staat te geraken. Hierdoor kreeg hij psychoses. “Het BBT is in mijn ogen voor een dergelijke situatie niet nodig. De agressie die hij vertoonde was een verdedigingsmechanisme. Ik denk niet dat hij werkelijk iemand wilde verwonden”, beweert Flik 1. Toch werd het interventieteam opgeroepen. Flashbangs, politieknuppels, een duwvork, riot gear en vuistslagen wentelden zich rond Jonathan. Zes agenten die een procedure uitvoerden die bij gewelddadige sujets gebruikt wordt om ze te kalmeren. De zogenaamde gestoorde procedure. Flik 1 vermeldt dat "het voornamelijk het gebrek aan doortastende communicatie was wat de zaak-Jonathan Jacob zo amateuristisch maakt en dat niemand zijn verantwoordelijkheid durft of wilt opnemen.” Wiens fout is het dan? Procureur Dams lijkt de dans te ontspringen door te beweren een “menselijke fout gemaakt te hebben”. Het interventieteam blijkt een schorsing te zijn ontlopen nadat Bart De Wever besloot geen van de agenten van het BBT preventief te schorsen. Het lijkt een straatje zonder eind.
Alexianen
Flik 2 stelt zich eerder voorzichtig op. “Het is moeilijk om in een zaak als deze te zeggen waar de fout is voorgevallen. De politie in Mortsel toonde erg veel begrip voor Jonathans situatie omdat hij gezegd had dat hij amfetaminen had genomen. Ze hebben geprobeerd hem te laten colloqueren, zonder enig resultaat.” Het psychiatrisch centrum Sint-Amedeus weigerde hem op te nemen. Twee keer hebben ze geprobeerd hem aan te melden bij het centrum, en in beide gevallen negeerden ze de aanvraag. Hier ligt het ook zeer gevoelig. Moest Jonathan niet sowieso opgenomen worden? “Als hij zou zijn opgenomen bij de Alexianen, was hij nu nog in leven”, denkt Flik 2. Nadat Jonathan geweigerd werd in het psychiatrisch centrum keerden de agenten terug naar de lokale politie van Mortsel. Zoals de reportage van Panorama laat uitschijnen wilde hij koste wat het kost niet opgesloten worden. “Als de geneeskundige hulpverlening ‘neen’ zegt, is het de taak van de politie hem op te nemen. Dus moesten ze Jonathan wel in een cel zetten. Niet uit machtsvertoon, maar voor zijn eigen veiligheid. Daarbovenop moest er ook een kalmeringsmiddel toegediend worden.” Nochtans werd de celdeur gebarricadeerd met balken en leek niemand van het korps zich gerust te voelen. Was platspuiten de enige optie? “Ik denk dat het voor hem de beste optie was”, gaat Flik 2 verder, “afgezien daarvan blijven de beelden op je netvlies gebrand. Je blijft je afvragen hoe zoiets kan gebeuren.” Meer wilt hij er niet over kwijt.
Er zijn talloze onbeantwoorde vragen en weifelachtige beslissingen genomen. Iedereen is het erover eens dat er op 6 januari 2010 procedurefouten zijn gemaakt: de weigering van het psychiatrisch centrum, de brute reactie van het BBT en de ‘mantel der liefde’ die het parket over de zaak heeft gegooid. Ja, zelfs Jonathan zat fout. Hij sloeg agenten en vertoonde ongehoorzaamheid jegens de politie. Daaropvolgend degradeerden ze Jonathan tot op-te-lossen-verhandeling en zagen ze hem niet meer als mens. Dat kan, misschien. Beide geïnterviewde ordehandhavers keuren bepaalde aspecten – mensonterende aspecten – af. Niet alle agenten zijn immers Rambo of Vegas. De aansluitende bureaucratische oorlog tussen het parket en het parket-generaal (een strijd tussen Herman Dams en Yves Liégeois) woedt nog volop. Politieknuppels achter de schermen.